Աստված, տիեզերք, երկինք, հավերժություն, արև, աստղ, ամպ, լույս, Սիրիուս, Արուսյակ և անհունին առնչվող, տիեզերական խոհեր գաղափարանշող այլ եզրույթներ շատ են շրջանառվում Թումանյանի ստեղծագործություններում, ընդ որում՝ խոսքը ստեղծագործական տարբեր ժամանակափուլերի մասին է: Ինքնաճանաչողության խնդիրն ամենայն հայոց բանաստեղծին հաղորդակցության մեջ է դնում տիեզերքի հետ՝ հոգեբանական նույնացում և մերձեցում, հուզական ապրումակցում, վերագրումներ և առաջաձգումներ, ներհայեցողություն, որ ճառագայթում է դեպի անհունը, և այլն․ «Նայեցի տիեզերքի մեծությանը, սուզվեցի նրա անեզրության մեջ…․ Հասու եղա աստղերի կյանքին ու մարդու ոչնչությանը։ Նայեցի բնությանը և նրա բոլոր արարածներին։ Եվ ի՞նչով է պարծենում մարդը. նա մինն է նրանցից, և ուրիշ ոչինչ․․․․ Նայեցի մարդուն իր ծննդյան օրից մինչև մահը… ամեն դիրքի վրա, նա է միայն բարձրը, որ կանգնած է իր ոտքերի վրա, նա է միայն գեղեցիկ, որ լուսավորված է իր սեփական լույսով, իր ներքին լույսով լուսավորվում է իրենից»։ Ըստ էության, տիեզերքի անաղարտության ու մեծության խորապատկերին նաև հակադրվում է մարդ-մահկանացուի փոքրությունն ու մեղավորությունը:
«Իմ կընունքին երկինքը` ժամ, արևը` ջահ սըրբազան» սկզբնատողով քառյակը, որ կարելի է համարել բանաստեղծի «ծննդյան վկայականը», մի բազմիմաստ կտավ է, որը բովանդակում է ամենայն հայոց բանաստեղծի առաքելության խորհուրդը.
Իմ կընունքին երկինքը` ժամ, արևը` ջահ սըրբազան,
Ծիածանը նարոտ եղավ, ամենքի սերն` ավազան.
Սարը եղավ կընքահայրըս, ցողը` մյուռոն կենսավետ,
Ու կընքողըս Նա ինքն եղավ, որ սահմանեց ինձ պոետ։
Ժամանակի ընթացքում տարբեր ժանրային ստեղծագործություններում բանաստեղծի գոյութենաբանական խոհափիլիսոփայությունն ապրել է ներքին զարգացում, և այդ ճանապարհին առավել նշանավորվում է գոյութենական ընդվզումը․
Տիեզերքում աստվածային մի ճամփորդ է իմ հոգին.
Երկրից անցվոր, երկրի փառքին անհաղորդ է իմ հոգին.
Հեռացել է ու վերացել մինչ աստղերը հեռավոր,
Վար մնացած մարդու համար արդեն խորթ է իմ հոգին։
Տիեզերքը դառնում է ապրելու արժեքաբանական համակարգի որոշակիության տարածք, և սահման հասկացությունը կատարելության իմաստ է ստանում: Տիեզերքին առնչվող բոլոր բանաստեղծություններում և քառյակներում Թումանյանը գոյաբանական առումով գերազանցում է ինքն իրեն ու աշխարհին՝ իշխելով գաղտնախորհուրդ տիեզերքի վրա: Եվ այդ ինքնահաղթահարումներն ինքնանպատակ չեն․ նա «հոգու անհունի հրճվանքով» հաստատում է բարձրագույն արժեքների գոյությունը՝ գերադասելով դրանք մարդու անձնիշխանությունից ու չարությունից․
Վերանում է վեր հոգիս զըվարթուն—
Չըկա մոտ ու տար, չըկա վեր ու ցած,
Տիեզերքն ամբողջ հայրենիք ու տուն,
Ու ես մի ազատ՝ անտարբեր Աստված։
Երկինքը՝ որպես գոյութենական տարածք, Հովհաննես Թումանյանին հրապուրել է մանկուց, երկինքը նրա ներքին ուսուցիչն էր (գուցե նաև անհունի հետ հաճախակի առերեսումից էր այդքան բյուրեղային, պարզ և էպիկական՝ անձնական կյանքում թե ստեղծագործությունների մեջ)․ «Պատանի ժամանակ սիրում էի մեր հանդերում ու բլուրների վրա, ծառերի տակ մեջքիս վրա պառկել ու ժամերով խորասուզվել երկնքի մեջ կամ բնության։ Թռչելու տրամադրություն ունեի միշտ, և ինձ թվում էր միշտ, թե կարող եմ օդում թռչել, էնպես թեթև էի զգում, և այժմ էլ ինձ թվում է, թե թռչում էի կամ թռել եմ։ Գիշերների լռության մեջ միշտ ականջ էի դնում Դեբեդի ձենին, որ գալիս էր խոր ձորից երբեմն խուլ ու խոր, երբեմն պարզ ու ահավոր։ Եվ կարծես խոսում էր հոգուս հետ։ Իմ մեծ ուսուցիչը՝ Դեբեդի վշշոցը, աստղալի երկնքի տակ քնելը և հանդերում մենակ կանաչում պառկելը ժամերով՝ երկնքի մեջ խորասուզված հայացքով»:
Նվարդ Թումանյանի հուշերում ընթերցում ենք. «Մի անգամ ասաց զրույցի միջոցին. «Անհունության գաղափարը մեծ գաղափար է. մի ժամ մտածելը շատ ծանր բան է- խելագարության հասցնող բան… Մարդիկ սովորություն չունեն երկնքին նայելու, մինչդեռ շատ է կարևոր»․․․․ Տիեզերքից էր խոսում, կյանքի ու մահվան գաղտնիքներից, կյանքի ունայնությունից, գոհունակության զգացումից, արևելքի իմաստուններին էր մտաբերում. «Լավ է ասում Օմար Խայամը՝ …․ի՞նչ ենք մենք, ի՞նչ է մեր կյանքը էս ծով օվկիանոսում- մի հյուլե անցնող»»։
Տիեզերքի անհունության հետ խորը նույնացումները ընդարձակում էին բանաստեղծի հոգեկան աշխարհի սահմանները, խորացնում իմացական դաշտը․ «Յոթ-ութ տարեկան հասակում նա «եզնարած» էր, բայց քանի որ շատ երազկոտ երեխա էր, եզները միշտ կորցնում էր: Տանում էր հանդ, բաց էր թողնում, ինքը մի քարի գլխին նստում կամ մի ծառի տակ պառկում և անձնատուր էր լինում իր երազներին: Ժամերով հիանում էր վերջալույսի վարդագույն ամպերով, Չաթինդաղի գլխին ամպերի խաղով, նրանց դանդաղ ու սահուն ընթացքով և երազում…․ Պառկում էր ձորափին, լսում Դեբեդի վշշոցը, թռչունների ծլվծոցը, ծղրիդներին, իսկ ուշ երեկոյան պառկում էր բաց երկնքի տակ, նայում աստղազարդ երկնքին ու մտածում, երազում»:
Երկնքի, աստղերի ու տիեզերքի հետ ներքին հաղորդակցումից են ծնվում, ինչպես նշեցինք, Թումանյանի վիպական մաքրությունն ու ներդաշնակությունը: Բանաստեղծական յուրաքանչյուր մենախոսություն կամ երկխոսություն անմիջականորեն ունի խոսակից, և խոսակիցը մի դեպքում տիեզերքն է, մյուս դեպքերում՝ երկինքն ու աստեղերը: Նվարդ Թումանյանը գրում է. «Առանձնապես սիրում էր Սիրիուսը և Արուսյակը, նրանց փայլն ու գույնը: Հաճախ մթնշաղին արթնացնում էր մեզ, որ մենք էլ տեսնենք Սիրիուսի հիասքանչ առկայծումը կամ Արուսյակի հրաշագեղ փայլը: Մենք էլ սիրեցինք աստղերը, և ամեն մեկս մի աստղ էինք ընտրել մեզ համար. մեկս Արուսյակը, մյուսը` Սիրիուսը, Օրիոնը և այլն: Հայրիկի այդ ոգևորության արգասիքը եղան «Արուսյակ» և «Սիրիուսի հրաժեշտը» բանաստեղծությունները»:
Բովանդակային ուշագրավ գաղափար կա «Արուսյակ» բանաստեղծության մեջ․ Արուսյակը պետք է գա և զարկի «չարին ու չարքին», հալածի մութը: «Լույս ցերեկը պետք է հորդա» և դառնա արդար ու ազնիվ համակեցության տեսլական: Գրելու ազդակ է եղել նաև 14-ամյա Վիկտոր Համբարձումյանի այցը բանաստեղծին: Դա 1922 թ. ամռաննն էր: Զրույցի ժամանակ ապագա խոշորագույն գիտնականը Թումանյանին տեղեկություններ է հաղորդել Սիրիուսի մասին: Ն. Թումանյանը ևս հիշում է, որ գրվել է 1922 թ. ամռանը. «Աստղերով էր հետաքրքրվում և այդ օրերին էլ գրեց «Սիրիուսի հրաժեշտը»:
Տիեզերքի հետ համարժեք հարաբերություններ կերտելով՝ բանաստեղծն առանձնացավ իր ինքնաբավ ամբողջականությամբ և տիեզերական ամբողջությանը պատկանելու վստահությամբ: Տիեզերքը, անհունն իր մեջ կրող պոետը, որն իր գրականությամբ ամրապնդում է հասարակության հոգևոր հիմքերը, կատարելությունը հասանելի բաղձանք է դարձնում։
«Անուշ» պոեմում երկինքը, աստղերն ու դյութիչ գիշերը ամբողջացնում են Համբարձման գիշերվա և սիրահարների հանդիպման համայնապատկերը: Համբարձման գիշերվա նախերգանքն ու վերջերգը, գոյութենապաշտական իմաստ և խորհուրդ կրելով, նախանշում են հոգևոր սկիզբը, ընթացքն ու ավարտը: Հեղինակը ուժ, զորություն և մոգականություն է հաղորդում աստղերին՝ ակնկալելով․ «Ջուրն ու ծաղիկ աստղունք դրել, // Խնդիրք արել աստղերին, // Փափագ սրտով խընդիրք արել՝ // Բարի ժպտան իր սերին»։ «Աստվածային անհաս խորհուրդը» բովանդակում է «աշխարհից հեռու լազուր կամարը», իսկ «հրաշալի երջանիկ վայրկյանը» կապվում է «ոսկի երկնքի դռների» բացման հետ.
Համբարձման գիշեր, էն դյութիչ գիշեր,
Կա հըրաշալի, երջանիկ վայրկյան.
Բացվում են ոսկի երկընքի դըռներ,
Ներքև պապանձում, լըռում ամեն բան,
Ու աստվածային անհաս խորհըրդով
Լըցվում բովանդակ նըրա սուրբ գըթով:
Էն վեհ վայրկենին չըքնաղ գիշերի`
Երկընքի անհու՜ն, հեռու խորքերից,
Անմուրազ մեռած սիրահարների
Աստղերը թըռած իրար են գալիս,
Գալի՜ս` կարոտով մի հեղ համբուրվում
Աշխարհքից հեռու ՜, լազուր կամարում:
Տիեզերական գրականության արտացոլումներ են նաև քառյակները: «Հոգիս` տանը հաստատվել» սկզբնատողով քառյակի մեջ տիեզերքը դառնում է Թումանյանի հոգու ապաստարանը՝ իդեալական մի աշխարհ, ուր տանում է նաև ընթերցողին՝ հակադրելու ոչ միայն աշխարհի չարությանն ու ողբերգություններին, այլև մահվանը: Այսինքն՝ մարդն այստեղ առընթեր գոյություն և կրավորական մասնիկ չէ, որովհետև «Տիեզերքի տերն եմ ես» տողը բարձրում գտնվելու և բարձունքից, այսինքն՝ բյուրեղացված, հոգեփոխված վիճակից իրերն ու երևույթները գնահատելու պատկեր է: Ներքոբերյալ քառյակում ևս «վեհանում է ամենալուր հոգին»՝ մերձենալով տիեզերքի «խոր մեղեդուն ու մրմունջին»․
Ես շընչում եմ միշտ կենդանի Աստծու շունչը ամենուր.
Ես լըսում եմ Նըրա անլուռ կանչն ու հունչը ամենուր.
Վեհացնում է ու վերացնում ամենալուր իմ հոգին
Տիեզերքի խոր մեղեդին ու մըրմունջը ամենուր։
Տիեզերքի այս անհատականացված ընկալմամբ Թումանյանն ընթերցողին համամասնակից է դարձնում բարձրագույն ապրումներին․ «Աստեղային երազների աշխարհքներում լուսակաթ, // Մեծ խոհերի խոյանքների հեռուներում անարատ, // Անհիշելի վերհուշերի մըշուշներում նըրբաղոտ`// Երբեմն, ասես, ըզգում եմ ես, թե կըհասնեմ Նըրա մոտ…»։
Մարդկային գոյության իրական անփոփոխ ակունքն ու առանցքը՝ տիեզերքը, դառնում է կենսաիմաստային նույնացման առարկա. «Ես միշտ հոգի, տիեզերքի մեծ հոգու հետ, ինչ կա որ»: Երկնքի հետ հոգեբանական նույնացման տիպիկ օրինակ է նաև հետևյալ քառյակը. «Իմ հոգին էլ այն երկնքի նման, // Որ ծավալվում է ձեր գլխի վերև, // Ձեզ անհայտ, գաղտնի — տեսնում է շատ բան // Ե՜վ մոտ, և՜ հեռու, և՜ փայլուն, և՜ սև…»։
Թումանյանն ինքը փիլիսոփայական անվանեց իր ստեղծագործական կյանքի վերջին շրջանը: 1923 թ․ հունվարի 21-ի զրույցի ժամանակ ասել է. «Իմ վերջին շրջանը՝ փիլիսոփայական շրջանը — «տիեզերական խոհերի» շրջանն է։
Բանաստեղծի՝ տիեզերքի հետ կապն ավելի սերտացավ մահվան մահճում: Դստեր՝ Նվարդ Թումանյանի հուշերում ընթերցում ենք. «Առավոտը խնդրեց մահճակալը էնպես դնենք, որ երկինքը երևա»․
Հազար տարով, հազար դարով առաջ թե ետ, ի՜նչ կա որ.
Ես եղե՜լ եմ, կա՜մ, կլինեմ հար ու հավետ, ի՜նչ կա որ.
Հազար էսպես ձևեր փոխեմ, ձևը խաղ է անցավոր,
Ես միշտ հոգի, Տիեզերքի մեծ Հոգու հետ, ի՜նչ կա որ:
Թումանյանի բանաստեղծական բանականությունը, ահավասիկ, շարժման մեջ դրեց տիեզերքը, որպեսզի արարչագործությունը շարունակվի երկրի վրա ու հոսի դեպի մարդկանց ներսը: Տիեզերքի հետ մերձեցումը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ կյանքի մշակութային նախագիծ, որտեղ ոչ միայն շտկվում են անցյալի ու ներկայի սխալները, այլև ուղենշվում տիեզերքի ու բարձրյալի հետ ներդաշնակվելու ճանապարհները: Թումանյանի քնարական հերոսը դառնում է տիեզերքին ձուլված բարձրակարգ մարդը, որը վերադարձել է իր արարչաստեղծ էությանն ու նախասկզբին: Հենց այսպես է Թումանյանը տիեզերքը դարձնում հոգևոր մշտամնա արժեք:
Լուսինե ՂԱՐԱԽԱՆՅԱՆ
Հովհաննես Թումանյանի թանգարանի տնօրենի ժամանակավոր պաշտոնակատար,
Հոգեբանական գիտությունների թեկնածու