Ստեփանոս Օրբելյանի «Հայոց պատմություն» գրքում, 5-րդ դարում կատարված իրադարձությունների հետ կապված, կա հիշատակություն․ «Եվ Կապանից այստեղ եկավ հայր Հովհաննեսը, վանականներին վերցնելով գնաց գետի ափը, Տիրոջից խնդրեց վանականների կարիքների համար ձուկ շնորհել․․․» (էջ՝ 118)։ Ստ․ Օրբելյանի հիշատակած Կապան բնակավայրը գտնվում է ներկայիս Սյունիքի մարզկենտրոն Կապան քաղաքից դեպի Քաջարան տանող ճանապարհի ձախակողմյան ոչ բարձր բլրի վրա՝ Ողջի գետի աջ ափին։ Տեղացիները քաղաքատեղին, որն այժմ ամբողջությամբ անտառապատ է, կոչում են «Տանձու լենջ»։ Այստեղ դեռևս 5-րդ դարում գոյություն է ունեցել Սյունյաց իշխանների բնակավայր-ամրոցը, որը 10-րդ դարում արդեն Սյունիքի թագավորների նստավայր-մայրաքաղաքն էր։ Մինչ այդ էլ Կապանը եղել է իշխանանիստ․ Աշոտ Եկաթ Բագրատունի արքայի օրոք (915-930թթ․․) Կապանի տերն է եղել Ձագիկ Երրորդ իշխանը, որն ուներ երկու որդի՝ Ջևանշեր և Վահան։ Ստ․ Օրբելյանը «Սյունիքի պատմություն» գրքում (էջ՝ 192), հիշատակելով արաբ զորավար Նսըրի չարագործությունների մասին, գրում է․ «Այս օրերին ծաղկում էր այս իշխանների ազգական Ձագիկ մեծ իշխանը՝ Սիսական տոհմից՝ լի ամենայն բարեպաշտությամբ, որը բաժին ուներ Բաղաց աշխարհն ու Կապան քաղաքը։ Բազմաթիվ բարեգործություններից հետո նա վախճանվում է ու թաղվում իր նախնիների մոտ՝ ժառանգ թողնելով Ջեվանշիրին և Վահանին (Վահանավանքի կառուցողը․ Զ․ Ը․)» (էջ՝ 192)։ 958թ․ Կապան է այցելել Անանիա Ա Մոկացի (ծ. թ. անհայտ- մահացել է 968թ․) Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը։ Այս առթիվ Ստ․ Օրբելյանը գրում է․ «․․․ իսկ ինքը գնաց Կապան քաղաքը։ Նրան ընդառաջ ելնելով բանադրված Ջեվանշիր իշխանը՝ զղջմամբ խոստովանեց իր մեղքերը։ Նույնպես և եկավ Սյունյաց գահերեց իշխան Վասակը՝ Աշոտի որդի Սմբատի որդին, գեղեցիկ խոստովանությամբ մեղա եկավ։ Այսպիսով միասին կաթողիկոսից իրենց հանցանքների համար ներում ստանալով՝ նրան տարան, իջեցրեցին Կապան քաղաքի արքունական գահույքի վրա․․․» (էջ՝ 246)։ Այսպիսով ավելի քան 700 տարի Կապան քաղաքը եղել է Սյունիքի կենտրոնը՝ շեն ու մարդաշատ։
Կապանից ոչ հեռու՝ հարավարևմտյան կողմում՝ Ողջի գետի ձախ ափին, միջնադարում գոյություն է ունեցել Սյունիքի հզոր ամրոցներից Բաղաբերդը, որի ավերակները պահպանվում են գրեթե ամբողջովին ժայռակերտ բլրի վրա։ Այս հատվածում Ողջիին է միանում Գիրաթաղ գետակը։ Սակայն մեր երկիրը մշտապես է եղել պայքարի մեջ տարբեր թշնամիների հետ։ Հաճախ նաև անմիաբանությունն է եղել պարտությունների պատճառ։ Արաբական արշավանքներից հետո գալիս է նոր թշնամին՝ սելջուկ-թուրքերը։ Կապան քաղաքի ու ամրոցի մասին մի քանի անգամ հիշատակում է պատմիչը։ «Կապանի ավերման ու բերդերի գրավման պատճառը․ Բաղաց թագավորության իսպառ վերացումը և Սիսական տոհմի վերջը» ԿԱ գլխում (էջ՝ 277) Ստ․ Օրբելյանը գրում է․ «Այն տարում, երբ Հայոց հինգ հարյուր հիսուներկու թվականն էր (552+551=1103թ․), եղավ Կապան գավառի և Բաղաց ամուր աշխարհի ավերման ու նրանց թագավորների և իշխանների տիրապետության վերացման սկիզբը, որի մասին կարդացինք ու իմացանք Սյունյաց եպիսկոպոս Տեր-Ստեփանոսի թղթերից, որ գրել էր հոյակապ Անի քաղաքում․․․» (էջ՝ 277)։
Այնուհետև պատմիչը գրում է պատճառների մասին՝ կարևորներից համարելով Սենեքերիմ թագավորի՝ Պարսկաստանի մայրաքաղաք Սպահան գնալը, Մելիքշահ սուլթանին հանդիպելը և նրա չար ծառաներից Չորթմանի հետ խնդիրներ ունենալը։ Նույն 1103 թվականին հիշյալ Չորթմանը, Մելիքշահի և նրա որդի՝ Բեկիարուխի մահից հետո մեծ զորքերով հանկարծակի հարձակվում է Կապան քաղաքի վրա։ Քանի որ Կապանը գտնվում է ավելի բարձր ու հիմնականում ժայռակերտ սարերի արանքում, Չորթմանը նույն սարերից է հարձակվում քաղաքի վրա։ Օրբելյանը նկարագրում է այդ հարձակումը․ «Նախ բազմաթիվ հետևակ ծերպամուտ ու քարագնաց զորականներ բարձրացան ապառաժոտ լեռան գլուխը և հեղեղատի մեծ հունով իջան քաղաք, քանի որ այդ տեղը պարսպափակված չէր՝ մարդկանց մուտքի համար անհնարին լինելու պատճառով։ Սկսեցին կոտորել Ջհտաթաղի կողմից։ Նրանք բացեցին քաղաքի դարպասը, որ նայում էր Խնձորոգլխին» (էջ՝ 278)։ Այդ ժամանակ քաղաքի բնակչությանը կոտորել են, բայց ամրոցը թշնամին չի կարողացել գրավել։ Կապանը վերջնական գրավվել է թշնամու կողմից ու ավերվել Հայոց հինգ հարյուր յոթանասունհինգ թվականին(1126թ․)։ «․․․եկավ ամիր Հարոնը և բնաջնջեց Կապանի տունն ու Արևիք գավառը, գրավեց Կաքավաբերդն ու Բաղակաքարը․ վերջին վանքն էր, որտեղ հավաքված կային բազմաթիվ սրբություններ․․․», -գրում է Ստ․ Օրբելյանը (էջ՝ 279)։ Այդ օրվանից էլ Սյունիքի թագավորության մայրաքաղաքը կորցրել է իր նշանակությունը, լքվել ու ամայացել։ Այդ ժամանակ Սյունիքի թագավորությունը, ըստ Ստ Օրբելյանի, ունեցել է 43 բերդ, որոնցից 12-ը եղել է անվանի, 48 վանք, 1008 գյուղ, իսկ մայրաքաղաքը Կապանն էր։ Մինչև 1170 թվականը թշնամուն դիմակայել է հզոր ու անառիկ Բաղաբերդը։ Սակայն Օրբելյանը գրում է․ «619 թվականին (1170թ) Աստված կրկին բարկացավ մեր Բաղաց աշխարհի ու Սյունյաց նահանգի վրա և բոլորի ապավեն ու ապաստարան անառիկ Բաղաբերդ ամրոցը մատնեց Իսմայելի՝ անիծյալ ու գիշակեր մարդու ձեռքը, որը բազմաքանակ զորքով եկավ, բայց չկարողացավ ոչինչ անել։ Այնուհետև խաբեական խոսքերով խաբեց աչաղվացի պարզամիտ քրիստոնյա մարդկանց ու նրանց միջոցով նախ գրավեց Կկոց քարը, ապա գիշերը նույն մարդկանց միջոցով հափշտակեց Բաղաբերդը․․․» (էջ՝ 279)։
Օրեր առաջ Կապանում էի, եղա և՛ Բաղաբերդում, և՛ «Կապան» հնավայրում։ Երկու տեղում էլ կատարվում էին հնագիտական ուսումնասիրություններ ու պեղումներ։ Բաղաբերդում նշված աշխատանքները, որ իրականացնում էր ՀՀ ԿԳՄՍՆ «Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ-ի հնագիտական արշավախումբը՝ պ․ գ․ թ․ Ավետիս Գրիգորյանի ղեկավարությամբ, այս տարվա համար արդեն ավարտվել են։ Իսկ Կապան մայրաքաղաքի հնավայրում պեղումները, որ կատարում է ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի արշավախումբը՝ հնագետ Գագիկ Սարգսյանի գլխավորությամբ, դեռևս շարունակվում են։ Պեղումների մասին՝ շուտով։
Զոհրաբ ԸՌՔՈՅԱՆ