Սկիզբը՝ նախորդ համարում
Մաս 2.
Ստեփանակերտն ու հարակից գյուղերը կրկին հրթիռակոծվում էին: Հիվանդանոցի շենքն այնպես էր դղրդում, որ մենք էլ հետը ներսում տատանվում էինք: Հիվանդներն ու բուժանձնակազմը խառնվել էին իրար: Ապաստարան իջնող մարդիկ վախեցած էին: Բազմաթիվ փորձերից հետո կարողացա մեր տնային հեռախոսահամարին զանգել ու քրոջս հայտնել, որ հիվանդանոցում ենք, իսկ ինքը թող իջնի շենքի ապաստարան մեր հարեւանների հետ: Ոմանք չգիտեին, թե որտեղ են իրենց երեխաները: Ծնողները վազում էին դպրոցներ ու մանկապարտեզներ՝ վտանգելով սեփական կյանքը: Շատ երեխաներ արդեն դպրոցից տուն ճանապարհին էին եւ պատսպարվելու համար մտել էին տարբեր ապաստարաններ: Կապը խափանումներով էր աշխատում կամ ընդհանրապես չէր աշխատում: Բազմաթիվ մարդիկ չէին կարողանում գտնել իրենց ընտանիքի անդամներին:
Թշնամին մեր դիրքերը հրթիռակոծում էր առանց դադարի, այն դիրքերից, որոնք 44-օրյա պատերազմից հետո շատ էին մոտ գտնվում մեր բնակավայրին: Ամեն պահի մենք զոհեր էինք ունենում, ներառյալ քաղաքացիական անձինք ու երեխաներ: Պատերազմի առաջին զոհերը երեխաներ էին: Շուտով հիվանդանոցի ապաստարանը դարձավ վիրահատարան ու ռեանիմացիա, որտեղ չէին դադարում բերել վիրավորների: Բուժանձնակազմը հայտնի սուղ միջոցների ու տագնապի պայմաններում գերազանց կատարում էր իր աշխատանքը՝ փրկելով կյանքեր, օգնելով հիվանդներին: Ցավոք, կային դեպքեր, երբ արդեն օգնելն անհնար էր. վիրավորների կողքին տեսնում էինք նաեւ անշնչացած մարմիններ: Չգիտեինք, թե որքան կտեւի եւ ինչ ելք կունենա այդ ահավոր վիճակը, բայց գիտակցում էինք, որ բուժանձնակազմը չի կարող մենակ կառավարել իրավիճակը: Ստեղծված քաոսը մեղմելու համար միացա օգնություն ցուցաբերող մարդկանց: Առանձնացվեցին քաղաքացիական անձինք: Բժշկական հմտություններ չունեմ, չէի կարող բուժական օգնություն ցույց տալով օգտակար լինել, բայց օգնում էի հիվանդանոցի ապաստարան տեղափոխված տարեց մարդկանց, որոնցից ոմանք շարժվելու խնդիր ունեին, պետք էր պառկեցնել, հոգալ, որ անջուր չմնան, օգնել այլ հարցերում: Այդ պապիկներից ու տատիկներից յուրաքանչյուրը մի քանի պատերազմ էր տեսել: Ոմանք պատերազմում զավակ էին կորցրել, բայց երբեւէ չէին մտածել Արցախը լքելու մասին: Անզոր վիճակում գտնվելով էլ ոգով չէին նահանջում, հույս էին տալիս մեզ, որ լավ է լինելու: Իսկ ոմանք չէին էլ հասկանում, որ կռիվ է սկսվել, եւ թե ինչու են նրանց բունկեր իջեցրել:
Մեր հրետանին լավ էր աշխատում: Ապաստարանում մարդիկ արդեն գիտեին, թե որ հարվածն է մերը: «Մերոնք են, մի վախեցեք»,- հանգստացնում էին տղամարդիկ, որոնք այդ օրերին հիվանդանոցում բուժում էին ստանում ու մեզ նման ստիպված էին իջնել ապաստարան: Ժամերի ընթացքում մտերմացել էինք հիվանդանոցում մեր կողքին գտնվող մարդկանց հետ, կիսվում էինք ինչով կարող էինք, մեկը կիսում էր իր ունեցած հացի վերջին կտորը, մեկը հեռախոսը լիցքավորելու լարն էր տալիս, հիվանդանոցում հոսանք կար: Հնարավորության դեպքում նոր ինֆորմացիա էինք իմանում, թե որ հասցեներին են խփել, որտեղից են վիրավորներ բերել: Սարսափելի պատմություններ էին պատմում շրջաններից մազապուրծ եղած ու մի կերպ մեր կողքը հասած հայրենակիցները, որոնցից շատերը կորուստ ունեին: Ադրբեջանական զինված ուժերն անմիջապես ոչնչացրել էին քաղաքացիական ենթակառուցվածքները, իրարից կտրել Արցախի չորս շրջաններն իրենց գյուղերով՝ Ստեփանակերտ, Մարտունի, Ասկերան եւ Մարտակերտ: Արգելափակվել էին անգամ գյուղական ու անտառամիջի ճանապարհները, որոնք կարող էին փրկության հնարավորություն տալ քաղաքացիական բնակիչներին: Կտրվել էր կապը Արցախի պաշտպանության բանակի դիրքերի ու բնակավայրերի միջեւ, զինվորականները չէին կարող բնակիչներին տեղեկացնել ադրբեջանական հարձակումների մասին:
Կապի միջոց չկար, բայց լուրերը արագ տարածվում էին հիվանդանոցում: Հերթական բոթը, որ զոհեր ու վիրավորներ կան, վերաբերում էր ՊԲ կարեւոր նշանակության այն օբյեկտին, որտեղ որ իմ ճիշտ ենթադրությամբ գտնվում էր Արթուրն իր ծառայակիցների ու հրամանատարական կազմի հետ: Քարացա, ոչինչ չէի լսում, չէի զգում: Չգիտեմ որքան այդպես մնացի, երբ հանկարծ սթափվեցի անվանս կանչին արձագանքելու: Կանչում էր Արթուրը: Նրան էի նայում ասես հարություն առած հանգուցյալի: Փոշու, արյան, մրի մեջ համազգեստը չէր երեւում, իսկ դեմքը՝ հազիվ ճանաչելի էր: Մոտեցա, որ գրկեմ, չթողեց, ասաց վտանգավոր է: Սկզբում չհասկացա, թե ինչ նկատի ունի, բայց մինչ նրա խնդրանքով ուղեկցում էի նրան դեպի լվացարան, պարզաբանվեց, որ իրենց գտնվելու վայրին խփել են հրթիռահրետանային այնպիսի զենքով, որը թունավոր նյութեր է պարունակում ու արձակում: Պետք էր արագ լվացվեր: Նկատում էի, որ ոտքը վնասված էր, բայց բեկորային վիրավորման նման չէր, չթողեց նայել, ասաց բան չկա, դրա ժամանակը չէ: Լվացվելուց հետո պատմեց, որ իրենց օբյեկտից մեկ րոպեով դուրս էր եկել այդ շրջանում հազիվ գտած ու գնած՝ սովորական ծխախոտին փոխարինող ինքնաշեն թութունե ծխախոտը ծխելու, եւ հենց այդ պահին էլ հարվածել են կարեւոր նշանակություն ունեցող օբյեկտին՝ սփռելով ավերածություն ու մահ, տալով վիրավորներ: Մինչ շտապ օգնությունը կհասներ նրանց մոտ, նա վիրավորներ էր դուրս հանել փլատակներից, որտեղ էլ վնասել էր ոտքը եւ ծառայողական ավտոմեքենայով տեղափոխել հիվանդանոց: Իմանալով, որ մենք այնտեղ ենք, եկել էր մեզ տեսնելու, լվացվելու ու նորից արագ գնալու պահանջվող վայր՝ օգնության: Միշտ դեմ եմ եղել ծխելուն՝ համարելով, որ դա դանդաղ մահ է: Կյանքում առաջին անգամ ուրախություն ապրեցի այն հանգամանքից, որ իմ ապագա ամուսինը ծխող է, քանի որ ծխելն էր փրկել նրա կյանքը: Մինչ նա լվացվում էր, նայում էի նրան ու արտասվում, չգիտեմ ուրախությունի՞ց, որ փրկվել է, թե՞ տխուր գիտակցումից, որ գուցե իրար վերջին անգամ ենք տեսնում: Հիվանդանոցից դուրս գալու համար պետք է անցնեինք լաբիրինթոսի նմանվող երկար միջանցքով, որտեղ արդեն տեղ չկար, իսկ ելքը չէր երեւում: Վառոդի ու արյան, բժշկական սպիրտի հոտերում պառկած էին վիրավոր տղաները: Արթուրը մոտենում էր, բարեւում էր, հարցնում էր նրանց որպիսությունը, նրանցից որն էլ կարողանում էր խոսել, իրենց իմացած տերմիններով հարցեր էր տալիս, Արթուրից էին ճշտումներ անում, սակայն ի պատասխան հնչում էր՝ լավ բան չկա: Իր ուրույն մարտական ուղին անցած յուրաքանչյուր հարց տվող զինվոր, մնացել էր մենակ, սոված ու բզկտված, սպասում էր մի պատասխանի, որ օգնություն կգա: Բոլորս էինք սպասում հրաշքի, օգնության, բայց օգնություն չկար:
Արթուրը հրաժեշտ տվեց ու գնաց: Պատերազմը թեժանում էր, ձայները գնալով ավելի ահավոր էին դառնում, իսկ սարսափելի լուրերը շարունակվում էին լսվել հիվանդանոցում: Մթնել էր:
Գիշերվա կեսին հայտարարեցին, որ քաղաքացիական անձինք ու բուժառուները պետք է ազատեն հիվանդանոցը՝ տեղ թողնելով հրատապ բուժօգնության կարիք ունեցողների համար: Խոսակցություններ էլ կային, որ զինված ադրբեջանցիները կարող է ներս թափանցեն ու շրջապատեն հիվանդանոցը: Մենք դուրս եկանք հիվանդանոցի բակ: Սաստիկ մութ էր: Հայրս արդեն կարող էր մեքենա վարել ու որոշեցինք հորեղբորս հետ միասին մեր բնակարան գնալ: Ավտոմեքենայի լույսերը վառելը վտանգավոր էր, դա կարող էր թիրախավորել մեզ: Ինչեւէ, պետք է լքեինք կանաչ պատուհաններով բոլորին հայտնի շենքը: Տուն, որ երկրորդ ծնունդ էր նվիրել շատ հայերի՝ անցնելով հաղթանակի ու պարտության պատերազմների միջով: Դեռ 1988-ին, երբ Հանրապետական հիվանդանոցը Մարզային էր կոչվում, հայերի համար ճակատագրական փորձությունների էին ենթարկվում թե հիվանդանոցը, եւ թե հիվանդները:
Հայրենական մեծ պատերազմի մասնակից պապս վիրավորում ու սրտային իշեմիկ հիվանդություն ուներ. գերմանական ականանետի բեկորը մտել էր մարմնի մեջ, սրտի կողքով: Բժշկությունը զարգացած չլինելու պատճառով չի հաջողվել բեկորը մարմնից հանել: 1988թ. փետրվարին ինքնազգացողությունը հերթական անգամ վատանում է: Ասկերանի Ղլիժբաղ գյուղի տնից, որտեղ նա ապրում էր, նրան տեղափոխում են Մարզային հիվանդանոց: Այդ ժամանակ հիվանդանոցի գլխավոր բժիշկը ազգությամբ թուրք էր: Ադրբեջանցի բժշկի հանդեպ անվստահություն կար, քանի որ առեղծվածային կերպով վերջին շրջանում շատ հայ հիվանդներ մահանում էին հիվանդանոցում: Մտավախություն կար, որ նույնը կարող է կատարվել պապիս հետ, հատկապես պայմանավորված փետրվարի 20-ի նստաշրջանի ու պատմական որոշման կայացման պատճառով ստեղծված՝ լարված իրավիճակով: Եղբայրներն ու հարազատները որոշեցին բուժումը թողնել կիսատ, փետրվարի 20-ի գիշերը ծածուկ դուրս բերել պապիս հիվանդանոցից եւ տեղափոխել Ստեփանակերտում բնակվող որդու՝ մեր բնակարան:
Եթե այն ժամանակ մեր բնակարանը համեմատաբար ապահով էր, ապա նույնը չէր կարելի ասել ներկայի համար: Ապահով տեղ չկար:
Անվնաս տուն հասանք, քույրս եկավ ապաստարանից, գերադասեցինք մնալ բնակարանում: Ամբողջ գիշեր ահարկու ձայները չէին լռում: Այնքան ուժգին ու այնքան մոտիկ, որ թվում էր, թե մեր կողքին են: Հասկանում էի, որ ամեն պահ կարող էր լինել մեզ համար վերջինը: Յուրաքանչյուր պայթյուն կարող էր որեւէ տան, օջախի, ընտանիքի ճրագ մարել: Րոպեներ ու վայրկյաններ էի հաշվում, թե երբ կլուսանա, գուցե առավոտը մի բան փոխեր: Անքուն գիշերներ շատ եմ ունեցել, բայց այդքան մղձավանջային ապրումներ ու ձգձգվող ժամեր դեռ չէր եղել: Սեպտեմբերի 19-ը հիշվեց Արցախյան վերջին մեկօրյա պատերազմ անունով, իսկ ինձ համար իմ սեպտեմբերի 19-ը սարսափի, աղետների, կորուստների մի ողջ դար էր: Արյունոտ, ավերիչ, մահաբեր 24 ժամը վերքեր թողեց մեր սրտում, որոնց հետ պետք է ապրենք:
Սեպտեմբերի 20-ին ժամը 13:00-ին հայտարարվեց զինադադար, հետո հայտարարվեց մեր բանակի զինաթափության մասին: Արցախի Պաշտպանության բանակի մարտիկները՝ ավելի քան 9 ամիս լինելով կատարյալ շրջափակման մեջ , եւ հակառակորդի օդային ու հրետանային միջոցների կատարյալ գերակայության պայմաններում կռվել են հերոսաբար: Փառք ու պատիվ նրանց:
Ստեփանակերտի մատույցներում կռիվը շարունակվում էր: Քաղաքի վերեւում կրակահերթ էր, թշնամին Կրկժան էր հասնում: Միեւնույն ժամանակ մեր հայրենակիցները սկսել էին մեծ ու փոքր խմբերով գալ Արցախի տարբեր տեղերից, գյուղերից ու քաղաքներից՝ ստիպված թողնելով իրենց տներն ու բնակավայրերը, փրկվելով մահացու վտանգից: Նրանցից շատերը տեղավորվել էին որտեղ պատահի՝ հասարակական վայրերի շենքերի միջանցքներում, նկուղներում, նստել էին մայթերին ու փաթաթվել վերմակներով, որ պաշտպանվեն անձրեւից, ցրտից: Քաղաքը կերպարանափոխվել էր: Նույնիսկ երկարատեւ բլոկադային պայմաններում միշտ կոկիկ ու կենսախինդ քաղաքը այժմ ուներ կիսաքանդված, աղբի թափթփուկներով լցված՝ գյուղական տեսք: Տեսարանը ակնառու էին դարձնում հրապարակում առանձնացող ձիավորները, ովքեր գյուղերից էին եկել ձիերով: Դաժան տեսարան. խեղճ մարդիկ սպասում էին իրենց հերթերին, որ տեղահանվեն: Նրանցից յուրաքանչյուրին սպասում էր դառը հրաժեշտ իր նախկին կյանքի հետ, ինչպես որ բոլորիս:
Մեր տանն էի, տաք շորեր էի առանձնացնում, որ տանեն հրապարակում սպասող մարդկանց համար, երբ եկավ Արթուրը: Նա քաղաքացիական հագուստով էր: ֆիզիկական վնասվածքների հանդեպ անտարբեր էր, բայց հոգեպես՝ հալումաշ եղած, տխուր, գլխիկոր: Ասաց,-« Հրաման կա, որ ազատ ենք, իսկ ճանապարհը բացվել է, մարդիկ արդեն գնում են, դուք էլ պետք է գնաք, ես էլ հետո կմիանամ»:
Շրջափակված, սոված, մենակ, անզեն էինք: Սեպտեմբերի 25-ին Հայկազովի բենզինի պահեստի ողբերգալի պայթյունն էլ ավելի վատթարացրեց վիճակը: Գրեթե ամեն տեղից լսվում էր լացի ու սգի ձայներ: Անտանելի ցավ էինք ապրում զոհ ունեցող յուրաքանչյուր օջախ մտնելիս: Ուժասպառ էինք լինում: Վերջին դեղերը օգտագործել էինք, մնացել էր սրտի համար մի քանի հաբ, որը պահում էի հորս համար՝ ծայրահեղ դեպքում նրան տալու: Ուրիշ տարբերակ չկար: Ընտրեցինք մի ճանապարհ, որից հետդարձ չկար՝ թողնելով մեր հայրենիքը, մեր հողը, մեր հարազատ տունը, շիրիմները:
Տնից դուրս եկանք սեպտեմբերի 26-ին, բայց քաղաքից դուրս գալ այդ օրը չստացվեց: Մեր փոքրիկ քաղաքում երբեք այդքան մեծ ավտոշարասյուն ու խցանում չէր եղել: Խցանման մեջ կանգնած հակասական զգացմունքներ ունեի, մի կողմից ուրախ էի, որ մի քիչ էլ ենք Արցախում մնում, մյուս կողմից էլ անհամբեր սպասում էի, որ շուտ հասնենք Հակարի կամրջին, պրծնենք դժոխքից ու բուժմամբ զբաղվենք: Ստեփանակերտում անցկացրած մեր վերջին ժամերը Սուրբ Աստվածամոր հովանու մայր տաճարի մերձակայքում էր, խցանման մեջ: Մինչ մենք մեր քաղաքի հետ հրաժեշտի դառը պահերն էինք ապրում, ռուս խաղաղապահների ՀՄՄ-ի ուղեկցությամբ քաղաք էին մտնում ադրբեջանական զինված զորքեր: Դա վերջն էր:
Երկար ու տանջալից ժամեր հետո անցանք Հակարին: Ինչքան հեռանում էինք Ստեփանակերտից, այնքան ծանրանում էր հոգիս: Երեւանում մեզ ընդունեցին մեր ընկերները: Որոշ չափով ուշքի գալուց հետո կազմակերպվեց հորս վիրահատությունը Նորք-Մարաշում: Արթուրը մեզ հետ էր, սակայն ամիսներ էին պետք, որ այդքանն ապրելուց հետո կարողանայինք ամուսնության մասին մտածել: Սկսվել էր դատարկության, կարոտի, ցավի, անարդարության, անհայրենիքության զգացումը: Թեպետ այլեւս ֆիզիկապես հյուծված չենք, բայց ասես մեր հոգին ու սիրտը թողել ենք մեր լեռներում, մեր տներում, մեր Արցախում:
Հավատանք, որ կատարվածին արժանի գնահատական տրվելու է, վերադարձ լինելու է ու մեր զավակների արդար արյունով շաղախված հողում դեռ խաղաղ ապրելու ու արարելու ենք:
Սոնյա ԱՎԱԳՅԱՆ