ՀԱՅԱՍՏԱՆ ԱՇԽԱՐՀԻ ՀԱՅԱՑՄԱՆ ԱՌԱՔՅԱԼԸ

/Նիկոլ Աղբալյան – 150/

Բառին խորագոյն եւ ընդգրկուն իմաստով՝

Հայաստանի եւ հայութեան արդի ժամանակներ մուտքին եւ

 ազգային ինքնահաստատումին Առաքեալը եղաւ Նիկոլ Աղբալեան:

Անսակարկ եւ անձնուէր ծառայութեան լծուեցավ հոն,

ու հայ ժողովուրդը կարիքը ունէր իր տաղանդին, իմաստութեան եւ մղիչ ուժին:

Ն. Պէրպէրեան

Բարի ավանդույթ է դարձել Հովհաննես Թումանյանի թանգարանի և հումանիտար քոլեջի սաների՝ հաճախակի դարձած հանդիպումը Հրանտ Մաթևոսյան մշակութային կենտրոնում, որտեղ Հովհաննես Թումանյանի թանգարանի ժամանակավոր ցուցադրությունն է:

Ողջունելով հումանիտար քոլեջի սաներին ու մանկավարժներին՝ թանգարանի տնօերն Լուսինե Ղարախանյանն ասաց, որ այսօրվա ,,ժամադրությունը,, հայոց երեք մեծերի հետ է՝ Հովհաննես Թումանյան, Նիկոլ Աղբալյան, Եղիշե Չարենց: Այդ ,,ժամադրությունը,, նվիրված է գրականագետ, ինչպես ինքն էր սիրում ասել՝ մանկավարժ, հրապարակախոս, հասարակական-քաղաքական գործիչ և ,,Վերնատան,, անդամ Նիկոլ Աղբալյանին: Միջոցառումը նվիրված է նրա ծննդյան 150-ամյակին:

Ծնվել է 1875թ. մարտի 24-ին Թիֆլիսում: 1892թ. ավարտել է Ներսիսյան դպրոցը և ընդունվել Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարան, որտեղ սովորել է երկու տարի: Այնուհետև կարճ ժամանակով եղել է Մոսկվայի, Լոզանի, Սորբոնի համալսարանների ունկնդիր, սակայն չի ավարտել ազգային-քաղաքական գործունեությանը նվիրվելու պատճառով: Զբաղվել է քաղաքական, գրական-մշակութային գործունեությամբ և ուսուցչությամբ: Նրա ուսուցչությունը հետաքրքիր աշխարհագրություն է ունեցել՝ Կաղզվան, Ագուլիս, Շուշի, Թեհրան, Ալեքսանդրիա, Բեյրութ: Գրական գործունեությունը սկսել է ,,Մուրճ,, ամսագրում, որտեղ 1896-1899թթ. ընթացքում տպագրել է երեք տասնյակից ավելի գրախոսական հոդված, գրականագիտական ուսումնասիրություն:

Արդեն 1900-1910թթ. նա ճանաչված քննադատ էր, քաղաքական գործիչ, Հայ գրողների կովկասյան ընկերության նախագահի /Հովհաննես Թումանյան/ անփոփոխ տեղակալը: Մեծ է նրա դերը հատկապես Սայաթ-Նովայի հոբելյանական հանդիսությունների կազմակերպման գործում:

Աղբալյանը Առաջին հանրապետության օրերին Երևանում ստեղծեց Հայաստանի գրողների ընկերությունը: Նա ճանաչված հրապարակախոս էր, փայլուն հռետոր: Անդրադարձել է 20-րդ դարի առաջին կեսի հասարակական-քաղաքական կյանքի գրեթե բոլոր խնդիրներին: Հանրապետության հանրային կրթության և արվեստի նախարարի պաշտոնում /1919թ. օգոստոս-1920թ. մայիս/ մեծ աշխատանք է ծավալել մշակույթի, գիտության և ազգային կրթության նկատմամբ պետական մոտեցում ձևավորելու ուղղությամբ: Աշխատակցել է ,,Մուրճ,, , ,,Վտակ,, , ,,Զանգակ,, , ,,Գործ,, , ,,Հորիզոն,, , ,,Նոր հոսանք,, , ,,Արև,, , ,,Ազատամարտ,, , ,,Ռազմիկ,, , ,,Հառաջ,, , ,,Վեմ,, , ,,Սիոն,, , ,,Հայրենիք,, , ,,Ազդակ,, և այլ պարբերականների, մեկ տարի եղել է ,,Ազատամարտիկ,,-ի խմբագիր, ,,Հորիզոն,,-ի և ,,Նոր հոսանք,,-ի խմբագիրներից մեկը: Սփյուռքում հրատարակվել են գրականության և լեզվի խնդիրներին նվիրված նրա աշխատությունները, որոնք լուրջ ավանդ են հայ գրականության պատմության, հայոց լեզվի ուսումնասիրության բնագավառներում:

Այնուհետև հումանիտար քոլեջի սաները վայելեցին միջոցառման բանախոս, բ.գ.դ., պրոֆեսոր Դավիթ Գասպարյանի վայելուչ հայերենով խոսքը, որով ըստ ամենայնի բնութագրվեց Նիկոլ Աղբալյանի մեծությունը:

Կարևորելով վերջինիս գործունեությունը հայ իրականության մեջ՝ Դավիթ Գասպարյանը անդրադարձ կատարեց նրա կյանքի կարևոր դրվագներին:

Անկախ Հայաստանի հռչակումից հետո Նիկոլ Աղբալյանի ամենամեծ հոգսը դառնում է կրթական ողջ համակարգին, մշակութային կյանքին զուտ ազգային շունչ, դեմք ու դիմագիծ հաղորդելը: Երկար ու ձիգ 100-ամյակներից հետո հայրենական հողի վրա պետք է բացվեին կամ վերածնունդ ապրեին տարրական ու միջնակարգ կրթօջախներ, երաժշտական ու թատերական խմբեր, մատենադարան, ազգային ու ազգագրական թանգարաններ, հանրային գրադարաններ և այլ հաստատություններ: Նախարար Աղբալյանի կյանքում ամենահիշարժան իրադարձությունը եղավ 1920թ. հունվարի 31-ին, երբ հանդիսավոր պայմաններում բացվեց Հայաստանի համալսարանը: Միջնադարում բարձր կրթօջախներ հիմնած հայ ժողովուրդը 20-րդ դարում պիտի ունենար իր համալսարանը և ունեցավ:

Ծնված լինելով Թիֆլիսում՝ թիֆլիսյան հայկական միջավայրի արդյունք էր Աղբալյանի ամբողջ իմացությունն ու վաստակը: Ավարտել է մի շարք կրթօջախներ, որոնք շատ կարևոր էին հայագիտության համար: Օրինակ՝ Ներսիսյան դպրոցը, որը համալսարանի արժեք ուներ, Գևորգյան ճեմարանը, որն այսօր էլ համալսարանի արժեք ունի: Իր գործունեությունը սկսեց որպես քաղաքական գործիչ, բայց կյանքում միշտ մնաց գրականության մարդ: Նա մեր լավագույն գրական քննադատն էր, որ խորը կերպով ներկայացրել է հայ գրական դեմքերին: Նրա կողքին էր նաև Լևոն Շանթը: Շանթի միայն ,,Հին աստվածներ,, դրամայի վերաբերյալ գրեց հինգ հոդված՝ յուրաքանչյուրի մեջ առանց կրկնելու նախորդից մի տող անգամ, որովհետև ամեն անգամ նորովի էր բացահայտում դրաման:

Հուրախություն ընթերցասերների՝ Դավիթ Գասպարյանը նշեց, որ նախատեսված է Աղբալյանի գործերի իննհատորյակի հրատարակությունը, որը շուտով իրողություն կդառնա: Բանախոսը անդրադարձավ նաև քննադատի քառահատորյակին, որի առաջին հատորում պիտի զետեղված լիներ Վահան Տերյանի ,,Մթնշաղի անուրջներ,, ժողովածուին նվիրված նրա հոդվածը, սակայն այն բացակայում էր: Հետագայում պարզվեց, որ այդ հոդվածը տպագրվել է դաշնակցական ,,Զանգ,, թերթում /1908թ./ Տերյանի 72 բանաստեղծությունների վերաբերյալ: Աղբալյանը գրախոսել է այդ ժողովածուն և, ո՜վ զարմանք, քննադատել Տերյանի լեզուն, որ մենք արքայական ենք համարում: 1912թ. Տերյանը հրատարակեց ևս մեկ գիրք՝ ,,Բանաստեղծություններ,, վերնագրով /հատոր 1/, որի մեջ զետեղել էր ,,Մթնշաղի անուրջներ,, ժողովածուն՝ ոչ թե 72, այլ 76 բանաստեղծության ընդգրկմամբ: Զարմանալին այն էր, որ փոփոխված էր Տերյանի լեզուն, ավելի հղկված ու զերծ 19-րդ դարում ընդունված սորա, դորա, նորա … ձևերից: Փաստորեն Աղբալյանը ճիշտ էր: Առանց վիրավորանքի՝ արքայական լեզվի հեղինակը ընդունել էր մեծ քննադատի դիտողությունները: Վահան Տերյան և Նիկոլ Աղբալյան՝ երկու հզոր անհատականություններ, գրական խոշոր դեմքեր. նրանցից մեկը դիտողություն արեց, մյուսն էլ մեծահոգաբար լսեց ու ավելի կատարելագործեց իր լեզուն: Նման մարդկային հարաբերությունները հատուկ են միայն մեծերին, որ իմաստնությամբ են առաջնորդվում:

Այսպիսին էր գրաքննադատ Նիկոլ Աղբալյանը. նրա աչքն ամեն ինչ տեսնում էր, և գրականությանը տիրոջ պես էր նայում ու լավագույնն էր ուզում տարածել:

Նա գրախոսել է նաև Արմեն Տիգրանյանի քրոջ՝ Արմենուհի Տիգրանյանի բանաստեղծությունների ժողովածուն: Արմենուհի Տիգրանյանը կարևոր դեր է խաղացել Եղիշե Չարենցի կյանքում: Քննադատը հետաքրքրված էր ողջ հայ գրական կյանքով, դա կլինի Հայաստանում, թե Հայաստանից դուրս /օրինակ՝ գրախոսել է Դանիել Վարուժանի Կ.Պոլսում տպագրած ,,Նավասարդ,, տարեգիրքը/: Կ.Պոլսում տեղի էր ունեցել վեց գրական ասուլիս՝ նվիրված առանձին գրողների, որոնք կրկին գրախոսել է Աղբալյանը: Այսինքն՝ նա անտարբեր չէր ոչ միայն արևելահայ, այլև արևմտահայ գրական կյանքի հանդեպ:

Երբ Աղբալյանը դարձավ Հայաստանի գրականության և արվեստի նախարար, հանդիպեց Հովհ. Թումանյանին, որի հետ շատ մտերիմ էր, և քննարկեցին հրատապ շատ հարցեր: Երկուսն էլ նվիրված էին Սայաթ-Նովային: Որոշ երգեր կան, որ Սայաթ-Նովայից մեզ են փոխանցվել Նիկոլ Աղբալյանի կատարմամբ: Նա շատ լավ երգում էր, ու նրա երգով են այդ մեղեդիները փրկվել ու փոխանցվել սերնդեսերունդ: Սիմոն Վրացյանի հուշերում պահպանված մի միջադեպի մասին՝ կապված Վահան Տերյանի հետ, բանախոսը պատմեց հետևյալը:

1919 թվականին Տերյանը Մոսկվայից գալիս է Թիֆլիս, հանդիպում Հովհ.Թումանյանին և ասում, որ իրեն ծառայության են կանչել, և որ ինքը չի ուզում ,,էշ նահատակ,, դառնալ: Թումանյանը մի գրություն է տալիս Տերյանին և ուղարկում Երևան՝ Ն. Աղբալյանի մոտ, որ հարցերը լուծի: Տերյանը գալիս է Երևան, հանդիպում Աղբալյանին ու Սիմոն Վրացյանին: Երեկոյի ժամանակ Աղբալյանը երգեց, Տերյանը արտասանեց մի նոր բանաստեղծություն, հետո Թումանյանի գրությունը հանձնեց Աղբալյանին, և պայմանավորվեցին հաջորդ օրը հանդիպել ու հարցերը լուծել: Հաջորդ օրը, սակայն, Տերյանը չկար: Պարզվեց, որ նա մեկնել է Թիֆլիս, այնտեղից էլ՝ Մոսկվա:

Աղբալյանի ամենատես աչքը շատ վաղ նկատեց նաև պատանի Չարենցին, երբ կարդաց նրա ,,Երեք երգ տխրադալուկ աղջկան,, բանաստեղծությունները: Շատ զարմացավ, թե տասնվեց տարեկան տղան ո՞նց կարող էր մի ամբողջ կյանք ապրած մարդու մտքեր արտահայտել: Հետագայում ևս կարդալով նրա մյուս գործերը՝ ապշում է նրա մտքի խորությունից և հայտարարում՝ ծնվել է մի նոր բանաստեղծ՝ Եղիշե Չարենց անունով: Որոշում է անպայման մի երեկույթ կազմակերպել ու մեծարել նրան: Այդ հարցը քննարկում է Թումանյանի հետ ու ստանում նրա աջակցությունը: Կազմակերպում է այդ երեկույթը, որին ներկա է լինում նաև Վահան Թեքեյանը: Այս ամենից անտեղյակ էր Չարենցը, բացակայում էին նրա գրքերը, որովհետև քիչ էր տպագրվել: Այդ ժամանակ Չարենցը ուսուցչություն էր անում Արևմտյան Հայաստանի հեռավոր մի գյուղում: Նա ավելի ուշ է իմանում Աղբալյանի այս նախաձեռնությունների մասին: Աղբալյանը նրան բերել է տալիս իր մոտ՝ նախարարություն: Մեծ քննադատը չէր սխալվել, Չարենցը, իրոք, հրաբխող բանաստեղծ էր: Չնայած վերջինս որոշ ժամանակ տուրք տվեց անցյալի ժառանգության ժխտման գործին /,,Երեք,,-ի դեկլարացիան/, բայց կարճ ժամանակ անց ուղղեց իր սխալը:

1923թ. նամակ գրեց Մոսկվայում բուժվող Հովհ.Թումանյանին՝ մեծարանքով գնահատելով նրա վաստակը .

,,…Ձեր ավանդույթներից պիտի բխի մեր վաղվա երգը: Դուք մեր երգի, գրի նահապետն եք…,,: Թումանյանը շատ է հուզվում այդ նամակից: Չարենցը նույնն անում է նաև Տերյանի հանդեպ:

Նիկոլ Աղբալյանը, որ սկզբից տարված էր Չարենցով, շատ խիստ վարվեց նրա գրական սայթաքումների հանդեպ, բայց երբ 1930թ. լույս տեսավ Չարենցի ,,Էպիքական լուսաբաց,, ժողովածուն, նրա մեջ գտավ մի բանաստեղծություն ,,Սիրելի Ա-ին,, , հասկացավ, որ այդ տողերն իրեն են ուղղված.

Ես չեմ մոռացել քեզ, բարեկա՛մ,

Ես հիշում եմ քեզ կրկի՛ն, կրկի՛ն,

Ինչպես անցորդը թափառական

Հիշում է միշտ անցած ուղին:-

Սիրով է հիշում նա ուղին հին

Գուցե թախիծով, սակայն երբեք

Նա չի՛ ցանկանա կրկի՛ն, կրկի՛ն

Թողնել հեռուները ու դառնալ ետ…

Երբ անցած ուղին հուշով անշեջ

Խոցում է ինչպես կարոտի նետ,-

Խեղդո՛ւմ է նա այդ կարոտն իր մեջ,

Որ երբե՛ք երբե՛ք չդառնա ետ…

Վերջում թանգարանի տնօրեն Լուսինե Ղարախանյանը քոլեջի սաներին ներկայացրեց Աղբալյանի՝ Թումանյանին հղած շատ արժեքավոր նամակից մի հատված. ,,…Իսկ շա՞տ բանի կարելի է հասնել մեր հասարակության մեջ, որտեղ զարթուն հոգի չկա, և զարթուններն էլ ննջում են հոգնած, մենակ պահապան մնալուց: Մենակությունը համարձակ է դարձնում մարդուն, բայց և շատ է սպառում ուժերը: Աշխարհը խորապես հասկանալու համար նույնպես ընկերություն, հասարակություն է հարկավոր, ինչպես և առհասարակ քաղաքակրթության առաջ գալու համար այդ անհրաժեշտ պայման էր: Ասելս այն է, որ ազգային գրականություն ասած բանը շատ քչերն են հասկանում կամ թե իսկի չեն հասկանում, թեև ամենքն էլ ավել կամ պակաս լսել են նրա մասին, իմացել են, կարդացել են, սովորել են: Այդ բանը խորապես հասկանալու համար մարդ պետք է  մի կողմից ամուր կպած լինի իր ազգի բունին, մյուս կողմից սրտով ապրած լինի օտար ոլորտներում, օտար գրականություններում. ո՛չ մեկը չունի այն հոտը, ինչ որ ազգայինը, ո՛չ մեկը այն համը, այն ընտանեությունը, այն հարազատությունը չունի: Եվ ինչպես ձուկը ջրից դուրս մահվան ձեռքին գալարվում է, և կենդանին ածխաթթվուտի մեջ սատկում, այնպես է համարյա սեփական գրականություն չունեցողի հալը: Ինչպես մարմնավոր գոյության համար Հայրենիք է հարկավոր, այնպես էլ մարդու հոգու համար հարկավոր է մի հատուկ, նրան հարմար հոգեկան մթնոլորտ, օդ, որ շնչասպառ չլինի… Ոչ քո չի մտածում, որ հայը պիտի հայ մնա և ցույց տա իրեն աշխարհին ոչ իբրև եվրոպացի, այլ իբրև հայ, նա պիտի իր ազգին սնուցանի Նարեկացիով և միջնադարյան երգերով ու կլանելով այն, ինչ տվել է ամբողջ մարդկությունը՝ ճշմարտություն, գեղեցկություն և բարին աշխարհում, ասի աշխարհին, թե ինչպես է ինքը հասկանում այդ երրորդությունը…,, /1908թ. մարտի 1, Պետերբուրգ/:

Սովորելու ու որպես հայ ապրելու համար մենք դեռ շատ բան ունենք անելու:

Սուրայա ՂԱԶԱՐՅԱՆ