ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի գրադարանում տեղի ունեցավ Արցախի պատմամշակութային ժառանգության հետազոտության խմբի սեմինարը:
Բանախոսը՝ պ.գ.դ., պրոֆեսոր Համլետ Պետրոսյանը, հանդես եկավ ,,Կարասային թաղումների մշակույթը և քրիստոնեական սրբերի մասունքների փնտրտուքները վաղ միջնադարում,, թեմայով:
5-6-րդ դարերում, երբ եկեղեցիները ստեղծում էին Քրիստոսի, նրա աշակերտների ու Երուսաղեմի հետ կապերի մասին առասպելները, էական դերակատարում են ձեռք բերում այդ կապերի նյութեղեն ,,ապացույցները,, /կենաց փայտի մասունքներ, սրբերի ոսկորներ, արյուն, սրբազան ձեթ, ջուր և այլն/: Այդ փնտրտուքների մասին կան բավականին մատենագրական տեղեկություններ վաղմիջնադարյան մի շարք հայ պատմիչների մոտ: Զեկուցման նպատակն էր մատենագրական տեղեկությունները համադրել հնագիտական իրողությունների հետ և առաջ քաշել այն հիպոթեզը, որ սրբերի մասունքների համար հիմնական նյութական աղբյուր են ծառայել մինչքրիստոնեական զանազան տիպի և հատկապես կարասային թաղումները:
Իր խմբի կատարած պեղումներից բազմաթիվ օրինակներ բերեց Համլետ Պետրոսյանը: Տիգրանակերտի /Արցախ/ Ցիցսարի պեղումներից պարզել են, որ դամբարան-մասունքարանը արևելք-արևմուտք ուղղվածության է, ունի արևմտյան մուտք, բայց չունի բեմ, սակայն ունի յոթ նիշանե՝ ինչ-որ բաներ պահելու համար: Բազմաթիվ մատենագրական տեղեկություններ կան վաղքրիստոնեական շրջանում ոսկորների հայթայթման, պահպանման վերաբերյալ, ու նաև այն մասին, թե ինչպես էր դա արվում: Օրինակ՝ Աղցքի /Արագածոտնի մարզ/ դամբարանում կային այդ ոսկորները ու դրանց մասին տեղեկությունները: Հայերը հավատում էին՝ արքայական այդ ոսկորները բարեբախտություն էին բերում իրենց և որ պարսիկները հարձակվել էին Հայաստանի վրա, գրավել մայրաքաղաքը և ամրոցից այդ ոսկորները տեղափոխել Պարսկաստան, որ հայերի փառքը իրենց փոխանցվեր, բայց հայերը դրանք հետ են բերել ու թաղել են Աղցքում: Պեղումներով պարզվել է, որ հենց Աղցքին կից բազիլիկայի հիմքերում դրված են եղել սրբերի ոսկորները: Այսինքն՝ այդ ոսկորները ոչ միայն բուն ծիսակատարության ժամանակ էին պետք գալիս, այլև դնում էին որպես տվյալ կառույցի սրբության գրավական:
Արցախի մի քանի պեղումներ /օրինակ՝ Գլխովանքի եկեղեցին/ ցույց են տվել, որ Եղիշա առաքյալի գլուխը Վաչագան թագավորը ձախափնյակից բերել է աջափնյակ, սկզբում դրել է Գլխովանքում, հետո տեղափոխել Ջրվշտիկ և այնտեղ կառուցել Եղիշա առաքյալի վանքը: Եղիշա կույսի անունով մի վանք էլ կա Ամարասի մոտ, որի բեմի տակ կա մի դամբարան, սակայն դա դեռ հետազոտված չէ:
Ընդհանրապես մասունքավորումը բարդ գործընթաց է, և ամեն ոք դա չի կարող անել: Դրա համար որոշակի կարգ է սահմանվել, թե ինչպես կարելի է մասունք գտնել: Ոչ մեկը Կաղանկատվացու պես մանրամասն չի նկարագրել, թե ինչպես կարելի է ձեռք բերել մասունքները: Պատմիչը այդ գործընթացը կապում է Վաչագան թագավորի բարեփոխումների հետ. եկավ մի հզոր արքա, և այդ հզոր արքան որոշեց ստեղծել իր եկեղեցին: Եվ ի՞նչ արեց. առաջինը տեսիլքն է, տեսիլքով պիտի հայտնաբերվեր սրբի թաղումը: Սրբերը իրեն երևում են երազում, պահանջում, որ իրենց հանեն: Մասունքների տեղը որոշում են գետնի տակից եկող ձայներով, բուրումնավետությամբ և այլն: Պրոֆեսորը այս վերջինի առնչությամբ մի օրինակ է բերում, թե ինչպես է գտնվել Տիրոջ խաչափայտը: Հղումը Ղազար Փարպեցունն է: Երբ որ Կոստանդիանոսի մայրը՝ Հեղինեն, գնում է գողգոթայի վայրը, փորում են, փորում, սկզբում հուսահատվում են, որ ոչինչ չեն կարողանում գտնել, ու մեկ էլ աղոթքների շնորհիվ սկսվում է ինչ-որ բույր տարածվել, ու փորում են անուշահոտության վրա: Փորում են ու հայտնաբերում Տիրոջ խաչափայտը՝ ռեհանի ծաղիկներով պատված:
Այնուհետև սրբերի պաշտամունքից գիտնականն անցում կատարեց նաև արյան պաշտամունքի վրա: Վաղքրիստոնեական սրբերի պաշտամունքի մասին խոսելիս նա կանգ առավ հատկապես հռոմեական ապակեգործության վրա, որն այն ժամանակ համարվում էր քաղաքակրթական հզոր նվաճումներից մեկը: Անցյալի շատ քրիստոնյաներ հանդես էին գալիս ոչ միայն որպես լավ բժիշկներ, այլ նաև լավ ապակեգործներ: Օրինակ՝ Հռիփսիմյան կույսերն իրենց վաստակն անում էին ուլունքներ պատրաստելով: Կամ՝ Ամարասի պեղումների ժամանակ բազմաթիվ սրվակներ էին հայտնաբերվել՝ պատրաստված ապակուց: Կաղանկատվացին էլ գրում է, որ երբ գտնում էին սրբի մասունքները, հետն էլ գտնում էին երկու սրվակ՝ սրբերի արյունով լիքը: Կաղանկատվացին նշում է, որ այդ ոսկորները անպայմանորեն պետք է լվային սուրբ գինով՝ ախտածին մանրէներից մաքրելու համար: Այնուհետև դրանք օծում էին անուշահոտ նյութերով: Այդ մաքրությունը սկսվում էր քրիստոնեական շրջանից: Մասունքների մաքրությունը ապահովում էին կարասային թաղումները:
Մի հետաքրքիր օրինակ ևս. Գրիգոր Լուսավորիչն ասել էր, թե երբ ինքը մեռնի, մարդիկ թողնելու են Քրիստոսի ոսկորները ու գան իր ոսկորների հետևից, դրա համար էլ ինքն անհետանում է… Սակայն հայերը գտնում են դրանք ու վերադարձնում:
Դադիվանքում ևս պեղվել է մի սրբի գերեզման, սակայն, ցավոք, այն վերջնական չի եղել:
Ցուցադրվեցին նաև Տիգրանակերտի բարձունքների պեղումների ժամանակ արված սարկոֆագային թաղումների լուսանկարները, որոնց կափարիչների վրա անունների փորագրություններ կային:
Վաղ քրիստոնեության ժամանակ լայնորեն օգտագործվել են կարասային թաղումները՝ այն համարելով իդեալական մեկուսացում: Վստահ էին, որ կարասի մեջ լավ կպահպանվի սրբի մասունքը: Վաղ քրիստոնյաներն ընդհանրապես առանձնահատուկ վերաբերմունք ունեին սրբերի գերեզմանների հանդեպ: Այսպես, Հասան Ջալալի օրոք սկզբում կառուցվում է Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին, բայց քանի որ Ստեփանոսը քարկոծվում էր շատերի կողմից, Հասանը կառուցել է տալիս Գանձասարի կաթողիկեն, որը կրում է Հովհաննես Մկրտչի անունը, և հենց այդտեղ էլ ամփոփում են մեծ դժվարությամբ ձեռք բերված Հովհաննես Մկրտչի գլուխը:
Համլետ Պետրոսյանը , պատասխանելով հյուրերին հետաքրքրող հարցերին, նշեց, որ վաղքրիստոնեական շրջանի հետազոտությունները դեռ վերջնական չեն, ու անելիքներ դեռևս շատ կան այդ ասպարեզում:
Իր խմբի կատարած բոլոր հետազոտությունների արդյունքները առաջիկայում քննարկվելու են արտասահմանյան իր գործընկերների հետ՝ վերջնական եզրակացությունների հանգելու համար: Սուրայա ՂԱԶԱՐՅԱՆ