Օրերս ՀՀ ԳԱԱ-ի կլոր դահլիճում տեղի ունեցավ պատմաբան-արևելագետ, պատմական գիտությունների թեկնածու Անուշ Հարությունյանի «Ադրբեջան պետության առաջացումը և ադրբեջանցիների էթնոգենեզի խնդիրը» գրքի շնորհանդեսը, որին ներկա էին ՀՀ ԳԱԱ փոխնախագահ, ՀՀ ԳԱԱ թղթակից-անդամ Պավել Ավետիսյանը, քարտեզագետ-քարտեզագիր Ռուբեն Գալչյանը, ԳԱԱ արևելագիտության, պատմության և ազգագրության ինստիտուտներից, ԵՊՀ-ից ներկայացուցիչներ, ոլորտի մասնագետներ:
Ողջունելով ներկաներին՝ «Գեղարդ» գիտավերլուծական հիմնադրամի հետազոտող-վերլուծաբան, պատմական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ Գոռ Մարգարյանը շեշտեց, որ հայ գիտական շրջանակներում Ադրբեջան պետության պատմությանը նվիրված առաջին աշխատությունն է, որտեղ քննարկվել են Ադրբեջան պետության առաջացմանը, ադրբեջանցի ժողովրդի կազմավորման հիմնախնդիրներին, 19-րդ դարի սկզբից ռուսական տիրապետության հաստատման արդյունքում թյուրքախոս մուսուլման բնակչության շրջանում սկսված գործընթացներին, 1918-1920թթ. Ադրբեջանի Ժողովրդական Հանրապետության գոյության հանգամանքներին ու պայմաններին, Ադրբեջանի խորհրդայնացմամբ սկսված գործընթացներին վերաբերող հարցեր: Ուսումնասիրությունը Անուշ Հարությունյանի ատենախոսությունն է, որը փայլուն պաշտպանությամբ անցկացվեց ԳԱԱ-ի Արևելագիտության ինստիտուտում և արժանացավ միաձայն կողմ քվեարկման:
Ո՞րն է այս հետազոտության կարևորությունը: Մենագրությունը փաստագրական մեծածավալ նյութի առատ կիրառմամբ և վերլուծությամբ մեզ ցուցադրում է, թե ինչպիսի պայմաններում և ինչպես առաջացավ Ադրբեջան պետությունը: Թյուրքախոս մուսուլման մի հանրույթ, որը երկար դեգերումներից հետո իրեն տվեց ադրբեջանցի եզրույթը, թե ինչպես այն հանրույթը, որն իսկ չգիտեր իրեն ինչպես անվանել, սկսեց կոչվել ադրբեջանցի: Ուսումնասիրության մեջ վերլուծաբանը լուսաբանում է այն կարևոր դրվագը, երբ առաջացման օրվանից սկսած՝ ադրբեջանցին կառուցեց իր ինքնությունը առավելապես հակահայկականության հիմքի վրա: Մենագրությունը կարևորվում է արխիվային հարուստ փաստաթղթերի լայն կիրառմամբ: Օրինակ՝ այդ փաստաթղթերի հիման վրա պարզվում է, որ կազմավորման հենց սկզբից խորհրդայնացած Ադրբեջանը բողոքում էր Մոսկվային այն բանի համար, որ Մոսկվան հարևան՝ Վրաստանի ու Հայաստանի մշակութային միջոցառումների համար հատկացրել է 10.000 ռուբլի, իսկ Ադրբեջանին՝ ընդամենը 1.000 ռուբլի, հատկապես այն դեպքում, երբ Ադրբեջանը մշակութային առումով ցածր է կանգնած Հայաստանից ու Վրաստանից: Չթաքցնելով իրենց նախանձը՝ ադրբեջանցիները բողոքում էին նաև այն բանից, որ Հայաստանում և Վրաստանում խորհրդային բանակի դիվիզիաներ էին տեղակայվում ու գործարաններ կառուցվում, իսկ Ադրբեջանում՝ ոչ, կամ՝ ի դեմս իրենց կոմունիստական կուսակցության ու նրա անդամների՝ ի ցույց էին դնում Ռուսաստանի ու ռուսների հանդեպ իրենց իրական վերաբերմունքը՝ նրանց /ռուսներին և բոլշևիկներին/ անվանելով Պյոտր Առաջինի ծավալապաշտական քաղաքականության շարունակողներ, Հյուսիսի արնախումներ, Հյուսիսից եկող թշնամի, որին պիտի դուրս քշեն թուրքական թնդանոթները: Դա իրենց փափագն էր: Այս հետազոտությունը անհրաժեշտ է ոչ միայն գիտակ հասարակությանը, այլև բոլորին:
1918 թվականին մեր ժողովուրդը հայրենի հողի վրա ձեռք բերեց դարերով երազած իր պետականությունը: Նույնը կարելի է ասել նաև վրաց ժողովրդի մասին: Իսկ ինչ վերաբերում է երրորդին՝ հարևան Ադրբեջանին, սա ուղղակիորեն ծնվեց: Չվերածնվեց, չվերականգնեց ոչինչ, այլ ուղղակիորեն ծնվեց: Ի տարբերություն հազարամյա Հայաստանի ու հայ ժողովրդի՝ նա մի նորածին էր՝ զուրկ պատմական անցյալից ու հիշողությունից, պատմամշակութային ժառանգությունից և անգիտակ, թե ով է ինքը: Ու այս ամենի բացակայությամբ հանդերձ՝ նա սկսեց ծաղկել՝ յուրացնելով հայինը, գողանալով հայից, հակադրվելով հային:
Այսօրինակ հետազոտությունները խիստ պահանջված են այսօրվա պայմաններում: Նման հետազոտությունները կյանքի պիտի կոչվեն՝ նորերին հենք լինելու համար, պիտի հրատարակվեն՝ դիվանագետի ու պատմաբանի արսենալը հարստացնելու, տարածաշրջանի պատմությունն ուսումնասիրող ուսանողից մինչև հետազոտող-գիտնականի համար, և, իհարկե, ամեն հայի համար, որը՛ծ կարդալով՝ կկարողանա տեսնել ու հասկանալ, թե ով է ադրբեջանցին, և ինչու են այդ ինքնությունը կառուցում հակահայկականության և պատմակեղծարարության հիման վրա:
Գոռ Մարգարյանն ընդգծեց, որ Անուշ Հարությունյանի մենագրության մեջ կիրառված է մի կարևոր գործիքակազմ, որով ցույց են տրվում իրողություններ, որոնք, թվում է, մեզ համար ակնհայտ են, սակայն դա չի նշանակում, որ դրանց փաստական քննարկումը, հանրայնացումը չպետք է տեղի ունենա, քանի որ դրա բացակայության պայմաններում այդ ամենը սկսում է գործել ի չարս մեզ: Գրքում հենց այս կարևոր շեշտադրումը կա, քանի որ 1919 թվականին միջազգային հանրության մեջ դեռևս չկար ընկալում Ադրբեջանի, ադրբեջանցու վերաբերյալ: Ամեն ինչ ընկալվում էր միայն ժամանակի հայտնի առևտրարդյունաբերական խոշոր անունների, Բաքվի հայերի անունների սահմաններում, իսկ Ադրբեջանն ընկալվում էր որպես Իրանի մի մաս:
Գրքի գիտական ղեկավար, գլխավոր խմբագիր, պ.գ.դ., պրոֆեսոր Ալեքսան Հակոբյանը, մեջբերելով տարբեր ժամանակների ու տարբեր աղբյուրների փաստարկներն Ադրբեջանի՝ իբրև «երկնքից ընկնելու» երևույթի մասին, նշեց, որ Անուշ Հարությունյանը գիտական հրաշալի աշխատանք է կատարել և տվել ադրբեջանցիների ձևավորման իրական, ճշգրիտ պատմությունը: «Դրանով էլ այդ քողարկվածությունը վերացավ. Անուշը դա արեց: Ադրբեջանի առաջացումը կապված է 19-րդ դարում Ռուսաստանի առաջխաղացման հետ, որը նվաճեց Այսրկովկասը, այդ թվում՝ Արևելյան Այսրկովկասը, և մահմեդական հոծ բնակչությունը, որ պարսկալեզու, կովկասալեզու ու թուրքալեզու էր, հայտնվեց մահմեդական մեծ աշխարհից առանձին վիճակում, Ռուսաստանի միջամտությամբ պահանջվեց, որ այդտեղ թյուրքալեզվություն առաջանա և ոչ պարսկերեն /պարսկերեն անունը չպիտի լիներ/: Անուշը իր գրքով այդ ճշգրտումն արեց, որի համար շատ շնորհակալ եմ: Հուսով եմ, որ այդ աշխատանքները կշարունակվեն»,- իր խոսքն այսպես եզրափակեց Ալեքսան Հակոբյանը:
Գրքի հեղինակը, դիմելով ներկաներին, ասաց, որ մենագրությունը յուրահատուկ մի փորձ է՝ խորը և բազմակողմանի վերլուծելու այն բարդ աշխարհաքաղաքական հարաբերությունները, որոնց արդյունքում ձևավորվեց Ադրբեջան պետությունը: Գիրքն ընդգրկում է 1918-1939թթ., որը կարելի է համարել Ադրբբեջան պետության ձևավորման առաջին կարևոր փուլը: Մենագրության շրջանակում քննարկվում են երկու կարևոր առանցքային հարցեր՝ Արևելյան Այսրկովկասի տարածքում Ադրբեջան անվամբ պետության ստեղծման պատմաքաղաքական հանգամանքներն ու այդ պետության ներսում տիտղոսակիր ժողովրդին ադրբեջանցի անվանելու գործընթացները: Անդրադարձ է կատարվել նաև 1918 թվականից առաջ և 1939 թվականից հետո եղած գործընթացներին ևս, ինչպես, օրինակ՝ թյուրքալեզու մամուլի ու գրականության ստեղծումը 19-րդ դարի երկրորդ կեսին, հայ-թաթարական բախումները 1905-1906թթ., 20-րդ դարի սկզբին մահմեդականության շրջանում քաղաքական հոսանքների ստեղծումը Արևելյան Այսրկովկասում, կամ 1940-ական թվականներին ադրբեջանական պաշտոնական պատմագրության ստեղծման փորձերը, առանց որոնց այս ուսումնասիրությունը չէր լինի ամբողջական ու անհրաժեշտ չափով հիմնավոր: Ուսումնասիրվել են շուրջ 50 արխիվային ֆոնդերի ավելի քան մի քանի հարյուր հազար փաստաթղթեր, փաստաթղթային ժողովածուներ, հուշագրություններ, ժամանակակիցների վկայություններ, այնպես էլ բազմալեզու՝ ռուսերեն, անգլերեն, ադրբեջաներեն, թուրքերեն գրականություն: Աշխատանքի փաստագրական հիմքը կազմում է ՀՀ ազգային արխիվի, ՌԴ պետական արխիվի և սոցիալ-քաղաքական պատմության Ռուսական պետական արխիվի ուսումնասիրվող խնդրին վերաբերող փաստաթղթերը: Գիրքը կարող է կիրառական նշանակություն ունենալ ինչպես Ադրբեջանի պատմության առանձին դրվագների հետազոտության, այնպես էլ ադրբեջանական կեղծարարության հակադարձման առումով, քանի որ այն լուսաբանում է ադրբեջանցի էթնոսի կազմավորման ոչ վաղ անցյալի առանցքային փուլերը: Քննության արդյունքները կարող են օգտագործվել գիտահետազոտական այլ աշխատանքներում, դիվանագիտության, քաղաքագիտության ոլորտներում: Մենագրությունը կարող է օգտագործվել որպես բուհական ձեռնարկ, ծառայել պետական համապատասխան մարմիններին: Փաստորեն Առաջին աշխարհամարտի քաղաքական հանգամանքներով պայմանավորված էր մինչ այդ գոյություն չունեցող Ադրբեջան պետության ձևավորումը: Երկար տարիներ անլուծելի թնջուկ էր այդ պետության համար իր իսկ ծագման պատմությունը: Մեջբերենք գրքից մի հատված. «Խիստ հետաքրքրական են Ստամբուլում Ա.Մ.Թոփչիբաշևի և Օսմանյան կայսրությունում Պարսկաստանի դեսպան Միրզա Ալի Կուլի խան Անսարիի հանդիպումն ու զրույցի որոշ դրվագներ, որ հարկ ենք համարում նույնությամբ մեջբերել.
Դեսպան- Բայց Դուք Ձեր պետությունն անվանեցիք «Ադրբեջան», ի՞նչ է սա նշանակում: Արդյո՞ք այս պնդումը նշանակում է Ձեր հավակնությունը Պարսկաստանի կազմում գտնվող իրական Ադրբեջանի նկատմամբ:
Թոփչիբաշև-Կովկասի ադրբեջանցիները նման պահանջ չեն ունեցել և չունեն: Ի վերջո սա աշխարհագրական եզրույթ է՝ Ադրբեջանը գտնվում է Կովկասում և Պարսկաստանում:
Դեսպան- Ո՛չ, սա ավելի է, քան աշխարհագրությունը: Հաջորդը՝ Դուք Ձեզ ադրբեջանցի թուրք եք համարում: Մինչդեռ Ադրբեջանում, ընդհանրապես Կովկասում և Պարսկաստանում, թուրքեր չկան. Բոլորը պարսիկներ են, Ձեր հայրերն ու պապերը, բոլորը պարսիկներ են եղել:
Թոփչիբաշև- Թույլ տվեք ինձ…
Դեսպան- /ընդհատելով նրան/ Ո՛չ, Դուք շարունակեք լսել: Ձեր քաղաքակրթությունը, մշակույթը, ավանդույթները, սովորույթները, նույնիսկ Ձեր տարազը, բոլորը պարսկական են: Այնուամենայնիվ, դա Ձեր մեղքը չէ: Տոնն այստեղից էր տրվում /նկատի ունի Օսմանյան կայսրությունը/. Ուրմիան, Սուդ-Գուլան, Ադրբեջանն ու Թավրիզը և Անդրկովկասի մահմեդականները. այս ամենը տեղի ղեկավարների ծրագրերի մի մասն էր, որոնք թուրքեր էին փնտրում այնտեղ, որտեղ չկային:
Թոփչիբաշև- Ներողություն, կան գիտություններ, որոնք վերաբերում են ժողովուրդների ծագմանը: Վերջապես, մենք գիտենք պարսիկների համակրանքը մեր հանդեպ, Դուք ինքներդ պատրաստ եք դա հաստատել: Մենք միշտ եղել ենք ու կմնանք ընկերներ, եղբայրներ: Հուսով եմ, որ անհրաժեշտությոն դեպքում Իրանը կօգնի մեզ, և համոզված եմ, որ դուք անձամբ նույնը կանեք:
Դեսպան-Զգացմունքներն ու համակրանքը, իհարկե, մի բան են, բայց պետության շահերն ու նրա քաղաքականությունը՝ բոլորովին այլ: Ոչ ոք չի կարող կամ չպետք է հանգիստ մնա, երբ տեսնում է հարձակում իր երկրի վրա: Եվ ահա այդպիսի ոտնձգություն եկավ այստեղից /նկատի ունի Օսմանյան կայսրությունը/: Գերմանացիների հետ միասին ստեղծվել են ծրագրեր, որոնք հստակ ուղղված են եղել մեր դեմ:
Նման հետաքրքրություն են ներկայացնում նաև Ստամբուլում Թոփչիբաշևի և մյուսների հետ անգլիացի գնդապետ Թեմփլի, ամերիկացի Բրաունի հետ հանդիպումները.
«Գնդապետ- Ուրեմն դուք ադրբեջանից եք, չէ՞, պարոնայք:
Մենք-Այո՛, պարոն գնդապետ:
Գնդապետ- Հետևաբար, դուք պարսիկներ եք, քանի որ Ադրբեջանը գտնվում է Պարսկաստանում:
Մենք- Ո՛չ, պարոն, մենք կովկասյան Ադրբեջանից ենք…»:
«Բրաուն- Ահ, Ադրբեջան, ուրեմն Դուք հա՞յ եք:
Թոփչիբաշև- Ներեցեք, թեև Կովկասյան Ադրբեջանում հայեր կան, բայց նրանց թիվը քիչ է: Ադրբեջանի բնակչությունը բաղկացած է ադրբեջանցի մահմեդական թուրքերից: Մեր երկրի գլխավոր քաղաքը Բաքուն է»:
Նշյալ դրվագները ցույց են տալիս, որ նախ՝ Արևելյան Այսրկովկասի նկատմամբ Ադրբեջան անվան կիրառումը անհասկանալի էր ինչպես Պարսկաստանի, այնպես էլ եվրոպացիների համար, իսկ տեղի բնակչության էթնիկ ծագումն անհայտ էր ինչպես անգլիացի գնդապետի, այնպես էլ ամերիկացի պաշտոնյայի համար:
Հետաքրքրական է Ադրբեջանի խորհրդայնացման 10-ամյակի առթիվ գրված մի բանաստեղծությունից հետևյալ հատվածը.
Անցած ճամփան խորդուբորդ է, ոլորուն,
Ով իմանա՝ ինչով կավարտվի,
Հայրենիքը սև ձեռքերից ազատելու համար
Մեծ թուրքական բանակը գուցե մարտի մտնի:
Թող որոտան թուրքական թնդանոթները,
Անդադար փչեն դեպի հյուսիս,
Վերացնեն հյուսիսային բանակը
Եվ ազատեն երկիրը թշնամուց… »:
Ադրբեջանը դեռևս 1920 թվականին էր իր անդամակցության հարցով մերժում ստացել Ազգերի լիգայի կողմից: Մերժումը պայմանավորված է եղել Ադրբեջանի չճշտված, ոչ հստակ սահմաններով և հարևանների հետ ունեցած ոչ բարի-դրացիական հարաբերություններով:
Վերջում ներկաների հարցերին պատասխանելով՝ Անուշ Հարությունյանն ընդգծեց, որ հետազոտության մեջ օգտագործել է նաև թուրք և ադրբեջանցի հեղինակների աշխատանքները:
ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետի դեկան, պ.գ.դ. Մխիթար Գաբրիելյանը, բարձր գնահատելով Անուշի հետևողականությունը և նպատակասլացությունը գիտության ասպարեզում, իր երախտագիտությունը հայտնեց նրան և ցավով արձանագրեց, որ վերջին տարիներին Անուշի նման անհատները սակավ թիվ են կազմում: Նա նշեց, որ այդ աշխատությունը կիրառական հայագիտության կայացման ճանապարհին շատ կարևոր քայլ է և պետական կառավարման կարգին աջակցելու օգտակար աշխատանք:
Մենագրությունը բարձր գնահատեցին նաև թարգմանչուհի Շողիկ Ամիրխանյանը և ազգագրագետ Հրանուշ Խառատյանը: Իր երախտագիտությունը հայտնելով «Գեղարդ» գիտավերլուծական հիմնադրամին և գրքի գիտական ղեկավար Ալեքսան Հակոբյանին՝ Անուշ Հարությունյանը տեղեկացրեց, որ նախատեսված է գրքի հրատարակությունը նաև ռուսերենով ու օտար լեզուներով:
Սուրայա Ղազարյան