«Հայն իրավունք չունի հնոցպան ու խոհարար դառնալու: Մեզ ռազմագետ զինվորներ են պետք, դարավոր թշնամի ունենք»:
Դուշման Վարդան
Այսօր, երբ կորցրել ենք Արցախը, վտանգված են մեր սահմանները, առավել է կարևոր հիշել ու մեծարել Արցախյան առաջին գոյամարտի հերոսներին, որոնք մեր ազգին հաղթանակ պարգևեցին, տվեցին հպարտ ապրելու իրավունք։ Այդ Անմահ Հերոսներից է մեր Վարդանը՝ Դուշման Վարդանը՝ Հայաստանի հերոս, ԼՂՀ ‹‹Մարտական խաչ›› 1-ին աստիճանի շքանշանի ասպետ Վարդան Ռոբերտի Ստեփանյանը։
Արցախյան շարժման ընթացքում, հատկապես 1988թ․ մայիսի 25-ին սկսված ուսանողական նստացույցի օրերին, սկզբում Երևանի պետական համալսարանի ուսանողներով մտերմացանք, ընկերացանք, բարեկամացանք։ Հաջորդ օրերին նաև այլ բուհերի ուսանողներ միացան նստացույցին։ Վարդան Ստեփանյանը ԵՊՀ իրավագիտության ֆակուլտետի ուսանող էր, Վարդան Բախշյանը՝ պատմականի ասպիրանտ, Թաթուլ Կրպեյանը նույնպես պատմության ֆակուլտետում էր ուսանում, Տիգրան Սարգսյանը՝ բանասիրականում, ու էլի շատերը․․․ Նշված տղաներն Արցախյան գոյամարտի հերոսներ են, որ ընկան ռազմի ճամփաներում ու դարձան հերոսական կերպար, հաղթանակի խորհրդանիշ։
Մարտի 8-ը Դուշման Վարդանի ծննդյան օրն է։ Ծնվել է 1966թ․ Երևանում։ Աֆղանստանում ծառայող տղաներն Արցախյան շարժման օրերին, արդեն գիտակցելով՝ Արցախն առանց զենքի չի ազատագրվի, կազմում էին, այսպես կոչված, Աֆղանցիների ջոկատներ։ Իհարկե, նրանցից հետ չէին մնում նաև շատերը, որ խորհրդային բանակի կազմում այլ տեղերում էին ծառայել կամ ընդհանրապես չէին ծառայել։ Դուշման Վարդանի մասին արդեն կենդանության օրոք շատ էինք լսում։ Հատկապես մեր ազգի կողմից հերոսը դարձավ մարտիկ-ազատարարի կերպար Շուշիի, Բերձոր-Լաչինի ազատագրումից, Արցախը Մայր հայրենիքին կապող ճանապարհի բացումից հետո։ Ինչպես գիտենք, 1992թ. սկզբներից Արցախի ռազմական ջոկատները պատրաստվում էին Շուշի բերդաքաղաքն ազատագրել: Մայիսի 7-8-ին սկսվեց գրոհը: Անառիկ բերդ հիշեցնող Շուշի մտած ստորաբաժանումների մեջ առաջիններից էր Բեկոր Աշոտի՝ Ղուլյան Աշոտի գլխավորած 1-ին դաշնակցական վաշտը, որի կազմում նաև՝ Դուշման Վարդանի գլխավորած ջոկատը։ Մայիսի 9-ին կեսօրին մոտ քաղաքը ազատագրվեց։ Մարտական ընկերները պատմել են՝ Շուշին ազատագրելուց հետո Վարդանը մտել է Շուշիի հայկական գերեզմանոց ու ննջեցյալ հայերին աչքալուսանք տվել․ «Մե՛ր պապեր, Շուշին ազատագրված է, հանգիստ քնեք․․․»: 1992թ․ մայիսին հրամանատարության որոշմամբ ստեղծվեց Շուշիի առանձին գումարտակ, որի փոխհրամանատար նշանակվեց Դուշմանը։ Հետագայում էլ շարունակվեց նրա հերոսական կյանքը, բայց 1992 թ․ հուլիսի 3-ին, երբ զինակիցներ Երոյի՝ Արմեն Երիցյանի և Արայիկի՝ Արա Ավագյան հետ մարտական առաջադրանք էր կատարում Արցախի Մարտունու շրջանի Մյուրիշեն գյուղի մոտակայքում, զոհվեց ականի պայթյունից։ «Եթե զոհվեմ` զինված, մաքուր հագնված կգաք թաղմանս ու գլխիս տակ դաշույն կդնեք, որ էն աշխարհում էլ պայքարեմ», -ասել էր Հերոսը։ Իր երազանքի կիսաճանապարհին հավերժ 26 տարեկան մնաց Վարդանը։ Հուղարկավորված է Եռաբլուր զինվորական պանթեոնում՝ Լուսե բանակի տղաների շարքում։
Հերոսի ծննդյան օրը նրա շիրմին այցելեցին հարազատները, բարեկամները, մարտական ընկերները, երիտասարդներ, այլոք։ Հերոսի մայրը՝ տիկին Զարուհին, Վարդանի շիրմաքարի մոտ ներկաներին շնորհավորեց միշտ 26-ամյա որդու ծննդյան օրվա առթիվ՝ հայտնելով շնորհակալություն այցի համար։ Քույրը՝ մասնագիտությոմբ ուսուցչուհի Արմինե Ստեփանյանը, շնորհակալություն հայտնեց մորը՝ Վարդանի նման զավակ ծնելու ու դաստիարակելու համար։ Հուշեր պատմեց իրենց մանկությունից։ «Պատերազմ եք գնում․․․» ռազմահայրենասիրական երգով հանդես եկավ հեղինակը՝ Գուսան Հայկազունին։ Վարդանի շիրիմի հարևանությամբ է նաև 2020թ․ պատերազմում նահատակված 20-ամյա Վարդան Ամալյանի շիրիմը, որի մոտ նույնպես ներկաները ծաղիկներ խոնարհեցին։ Ի պատիվ Դուշման Վարդանի՝ նրա զինվորը՝ ճանաչված երգիչ Դավիթ Ամալյանը, Վարդան կոչեց անդրանիկ որդուն, որը ժամկետային զինծառայության էր Արցախում ու նահատակվեց ավագ Վարդանի ազատագրած Շուշի բերդաքաղաքը պաշտպանելիս։ Ցավ է հազարավոր նահատակների ու կորցրած հայրենիքի համար։ Դուշմանն ու իր զինակից հազարավոր քաջորդիներ ընկան, որ կրտսեր Վարդանները խաղաղ երկնքի տակ ապրեին, բայց․․․
Հետմահու Դուշման Վարդանին շնորհվել է կապիտանի զինվորական կոչում։ 2000-ին Երևանի Շենգավիթ թաղամասում հիմնվել է Վարդանի տուն-թանգարան-գրադարանը: Նրա անունով է կոչվել Շուշիի փողոցներից մեկը: 2019թ․ մայիսի 10-ին Շուշիում կայացավ Դուշման Վարդանի տուն-թանգարանի բացումն ու օծումը: Իրականացավ հերոսի երազանքներից ևս մեկը՝ Շուշիում տուն ունենալը: Բերդաքաղաքի Կանաչ ժամ եկեղեցու հարևանությամբ գտնվող բազմահարկ բնակելի շենքում՝ առաջին հարկում, Արցախի Նախագահի կողմից Վարդանի մորը հատկացվել է երկսենյականոց բնակարան, որն էլ վերածվել էր հերոսի տուն-թանգարանի: Միջոցառմանը ներկա էին Հայ Առաքելական Եկեղեցու(ՀԱԵ) Արցախի թեմի առաջնորդ Պարգև արքեպիսկոպոս Մարտիրոսյանը, հոգևորականներ, հերոսի ընտանիքի անդամները՝ Զարուհի մայրը, քույրը, եղբայրը, հարազատներ, ուսանողական ու մարտական ընկերները, ինչպես նաև՝ ԱՀ կառավարության անդամներ, Պաշտպանության նախարարության ներկայացուցիչներ, բարձրաստիճան սպաներ, զինվորներ՝ ՊԲ հրամանատար, գեներալ-մայոր Կարեն Աբրահամյանի գլխավորությամբ։ Միջոցառման ընթացքում ռազմահայրենասիրական, ազգագրական, ավանդական պարերի կատարումով հանդես եկավ «Կարին» ավանդական երգի-պարի համույթը՝ Երջանկահիշատակ Գագիկ Գինոսյանի գլխավորությամբ։ Կինոռեժիսոր Սամվել Թադևոսյանը ‹‹Խոնարհ հերոսներ›› ֆիլմաշարում Վարդան Ստեփանյանին նվիրված 2002թ․ նկարահանել է ‹‹Վարդանը›› ֆիլմը։ Հերոսի շիրմաքարին ծաղիկներ խոնարհելուց ու խնկարկելուց հետո ներկաներն այցելեցին նրա անվան տուն-թանգարան-գրադարան։
Զոհրաբ ԸՌՔՈՅԱՆ