Գրքերը մտքերի նավեր են՝ ժամանակի ալիքներով թափառող և
իրենց թանկարժեք բեռը սերնդից սերունդ զգուշորեն տեղափոխող։Ֆրենսիս Բեկոն
Տարաբնույթ հետաքրքիր միջոցառումներով պայմանավորված՝ մարդկային հոսքը երբեք չի դադարում դեպի Հովհաննես Թումանյանի թանգարան։ Նրա ողջ կոլեկտիվը ժրաջան մեղվի պես օրնիբուն աշխատում է։ Այստեղ են գալիս բոլոր տարիքի մարդիկ՝ մանկապարտեզից, դպրոցներից՝ իրենց ուսուցիչներով, երիտասարդներ, ուսանողներ, գիտության անխոնջ մշակներ՝ վայելելու այն մթնոլորտը, որ շնչում է Թումանյանով։ Թումանյանն այն հզոր ուժն է, որ մարդուն քաշում է դեռևս մանկապարտեզի տարիքից։
Թանգարանի /տնօրեն՝ Լուսինե Ղարախանյան/ նախաձեռնած միջոցառումների շղթան չի ընդհատվում, որի շնորհիվ նրա ցուցասրահը երբեք թափուր չի լինում։
Այս անգամ մեկը մյուսին հաջորդող միջոցառումները՝ մեծ գրողի ծննդյան 156-ամյակը, Գիրք նվիրելու տոնը, գրական բանավեճ, գրքի շնորհանդես և այլն, կրկին մարդաշատ էին դարձրել ցուցասրահն ու դահլիճը։
Ինչպես ընդգծում է թանգարանի տնօրեն Լուսինե Ղարախանյանը, այս տարի գրքառատ ու գրքաբեր է լինելու բոլորիս համար, որովհետև թանգարանի կողմից նախատեսված է ինտերակտիվ գրքեր հրատարակել Թումանյանի ընտանիքի մոդելի վերաբերյալ թե՛ մեծերի, թե՛ փոքրերի համար, նաև իրողություն դարձնել «Կյանքը գրքերեն»՝ ընթերցողների գրառումներով ստեղծվող ձեռագիր մատյանը։
Դահլիճում ծավալվող քննարկումը կրում էր «Դու քո ճամփեն գնա, քույրիկ» խորագիրը /«Կանայք Թումանյանի կյանքում»/։
Դու քո ճամփե՛ն գնա, քույրի՛կ,
Եվ թող լինի նա պայծառ։
Ինձ մի՛ ժպտա, ինձ մի՛սիրիր,
Ես ընկեր չեմ քեզ համար։
Բանավիճում էին բանասիրական գիտությունների թեկնածուներ, գրականագետներ Արքմենիկ Նիկողոսյանն ու Հայկ Համբարձումյանը այն հարցի շուրջ, թե ինչ դեր են կատարել Թումանյանի շուրջը գտնվող կանայք նրա կյանքում։
Բանավիճող կողմերը «անզիջում» պայքարում էին միմյանց հակասող կարծիքներով, որ երբեմն ծայրահեղությունների էին հասնում։ Դահլիճը երբեմն միջամտում էր իր ժխտողական վերաբերմունքով, քանի որ մենք Թումանյանին ճանաչում ենք որպես սակավապետ ու ժուժկալ մի անձնավորության, որի համար ընտանիքն ու զավակները թանկագին հարստություն էին, որին անմնացորդ նվիրված է եղել գրողը։
Կարծիքներ էին բախվում իրար, սակայն դրանից չէր նսեմանում Մեծ Լոռեցու հանճարեղ կերպարը։ Մանավանդ ավագ սերնդի գրական մշակները չհանդուրժեցին այսպես կոչված «նորահայտ» գրական գործիչների նորամուծությունները, որ Թումանյանի մեծության կողքով կարող էին միայն անցնել։
Պատահական չէ ժամանակին Չարենցի հնչեցրած բարձրագույն գնահատականը․ «Թումանյանն է անհաս Արարատը մեր նոր քերթության»։ Անշուշտ, Թումանյանն ամեն բնագավառում երբեք մրցակից չի ունենա․ նա անկրկնելի է։
Բանավիճող կողմերից մեկը՝ գրականագետ Հայկ Համբարձումյանը, մեջբերեց անգամ արհեստական բանականության պատասխանը, որը շատ դիպուկ ու հարիր է Թումանյանի համար․ «Թումանյանն այնքան շատ է ունեցել սոցիալական ու քաղաքական խնդիրներ, ազգային ու ընտանեկան բազմաթիվ հոգսեր, որ չի կենտրոնացել սիրո թեմայի վրա»։ Գուցե գրողն ապրեր մի այլ ժամանակաշրջանում, ու մենք ունենայինք սիրո պոեզիայի չքնաղ նմուշներ, դա արդեն այլ հարց է։
Բուռն քննարկումներից հետո թանգարանի տնօրենը ներկայացրեց օրվա ծրագրի հաջորդ թեման՝ «Նվարդ Թումանյան․ նամականի Բ գիրք» նորատիպ գրքի շնորհանդեսը, որը խմբագրել է թանգարանի ավագ գիտաշխատող Սուսաննա Ադամյանը, իսկ նամակները ռուսերենից թարգմանել է թանգարանի գլխավոր ֆոնդապահ Մարինե Բաղդասարյանը։
Թանգարանի հանրահռչակման բաժնի ղեկավար, ավագ գիտաշխատող Սուսաննա Ադամյանը նշեց, որ նամականու ժանրը ներկայիս տեխնոլոգիաների պայմաններում անհետացող ժանր է, և իրենք էլ ջանացել են մեծ գրողին ու նրա ընտանիքի անդամներին /հատկապես Նվարդին/ բնութագրող այդ տեսակը փրկել ու հանձնել սերունդներին։ Նամակներն ամփոփող առաջին գիրքը լույս է տեսել 2022 թվականին, որում տեղ են գտել ընտանիքի անդամների նամակները, իսկ երկրորդ գրքում /2024թ․/ զետեղվել են Նվարդ Թումանյանին շրջապատող գիտական, հանրային ու մշակութային գործիչների հետ ունեցած հարաբերությունները բնութագրող նամակները։ Նախկին հրատարակությունների մեջ որոշ նամակներ կրճատված էին կամ բացակայում էին, իսկ ներկայիս հատորի մեջ դրանք ամբողջական են։ Տիկին Սուսաննան մի օրինակ բերեց՝ Վահան Տերյանի՝ Նվարդ Թումանյանին ուղղած նամակի կրճատված հատվածը․ «Եվ Դուք, որ Արևելքի մի չքնաղ աստղ եք, չպիտի նեղանաք, եթե իմ ասպետական խոստովանությունից հետո ասեմ, որ Ձեր ջերմությամբ ու բարի էությամբ ես կուզեի միշտ ջերմացնել իմ սիրտը և Ձեր հրեղեն համբույրներով բացատրել ինձ իմ տարակուսանքների և դառնությունների համար։ Արևելքի Աստվածը այդ չէր արգելի ինձ, որովհետև սիրտը Արև է, իսկ Արևը բացվում է բոլորի համար, որովհետև մինչև իսկ մերոնք հնում ասել են՝ Արեգակն արդար։ Եթե ես մի կողմ թողնեմ իմ այս պերճախոսությունը, կամ ավելի ճիշտ՝ դատարկաբանությունը, պիտի ասեմ, որ ես հաճախ եմ իմ փոքր սրտով Ձեր գիրկը սլանում և փայփայում եմ այնպես, ինչպես ոչ ոք չի կարող Ձեզ փայփայել»։
Երկրորդ գրքում կան շատ նամակագիրներ, որոնք հայտնում են, թե որքան մեծ է եղել Նվարդ Թումանյանի շրջապատը։ Նամակներ կան, որ հիշեցնում են որպես փիլիսոփայական տրակտատներ։ Դրանցից է, օրինակ՝ Աշոտ Հովհաննիսյանի հետ նամակագրությունը։ Կան նաև անձնական շատ նամակներ, օրինակ՝ Հարություն Կարենցի նամակը Նվարդին․ «Ես՝ Հարություն Կարենցս, մի 17-ամյա պատանի եմ, և՛ ընթերցող, և՛ ստեղծագործող։ Վերջերս հրատարակվեց գեղարվեստի վարպետ Հովհաննես Թումանյանի «Երկեր» խորագրով գրական ժողովածուն։ Ես գնեցի և կարդացի, բայց 64-րդ էջում հանդիպեցի մի վերնագրով չափածո ոտանավորի՝ «Պարոդիա»։ Այդ բառը չեմ հասկանում, չգիտեմ՝ գրելու ձև՞ է, թե՞ բառ է, խնդրում եմ մի փոքր այդ մասին գրեք, ինձ բացատրեք»։ Հնարավոր չէ, որ Նվարդ Թումանյանն այս պատանուն նամակին պատասխանած չլինի։
«Նամականու» երկրորդ գրքում տեղ են գտել նաև հայտնի թումանյանագետ Արամ Ինճիկյանի, Ռուբեն Զարդարյանի ընտանիքի անդամների /հատկապես Ռաֆայել Զարդարյանի/, Լեոյի /Առաքել Բաբախանյան/, Շիրվանզադեի, Ավետիք Իսահակյանի, Լևոն Բաշինջաղյանի /Գևորգ Բաշինջաղյանի որդին է/ նամակները։ Ժամանակի նշանավոր դեմքերից էր նաև Սուրեն Քոչարյանը, որը խորհրդային էստրադայի խոշոր անուններից է, Թումանյանի ստեղծագործությունների մասսայականացնողը, հեռավոր գյուղերում ու քաղաքներում Թումանյան էր տարածում, հետևում էր Թումանյանի ռուսերեն թարգմանություններին, որ ճիշտ կատարվեն դրանք։
Սուսաննա Ադամյանն ընդգծեց, որ անգնահատելի է գիտության մշակ Նվարդ Թումանյանի ավանդը թումանյանագիտության ասպարեզում, որին նվիրված է եղել ողջ կյանքում։ Նա վաղ հասակից է հասկացել, թե ով է իր հայրը մեր ազգի համար, և իր գիտակցական կյանքի հենց սկզբից էլ գրի է առել այն ամենը, ինչ որ կապված է եղել հոր անվան հետ, հավաքել շատ թանկ հուշեր։
Նամակների թարգմանիչ Մարինե Բաղդասարյանն էլ խոսեց այն մասին, որ դրանով 6-րդ գիրքն է հրատարակվում, բայց ոչ ոք երբեք չի ասել այն մասին, թե ինչպես են այդ արխիվները հայտնվել իրենց մոտ․ «1989 թվականի սեպտեմբերի 19-ին կյանքից հեռանում է Թումանյանի կրտսեր դուստրը՝ Թամարը, որը մեր թանգարանի տնօրենն էր։ Քանի որ նա ապրում էր թանգարանի շենքում, հենց իր սենյակում պահում էր այն ամենը, ինչը որ հետագայում դարձավ թանգարանային նյութ։ Երբ նա կյանքից հեռացավ, մենք հնարավորություն ունեցանք ներս մտնել այն սենյակ, Թումանյանի սենյակ, որը մեզ համար կախարդանքի նման մի բան էր։ Մենք հնարավորություն ունեցանք մտնել այդ սենյակ, հաշվառել, տեսնել, թե ինչ է մնացել Թամարի մոտ։ Այդտեղ մենք հայտնաբերեցինք Թումանյանի զավակների արխիվները, որոնք շատ մեծ խնամքով պահում-պահպանում էր Թամարը՝ համոզված լինելով, որ մի օր գալու է դրա ժամանակը։ Ամեն ինչ դժվարանում էր։ Քանի որ Թամարը ժառանգ չուներ, այդ նյութերը ոչ ոք չժառանգեց, դրանք ի պահ տրվեցին թանգարանին։ Երկար ու ձիգ տարիներ դրանք պահպանել ենք, բայց դրանք ուսումնասիրելու իրավունքը չունեինք։ Երբ թանգարանի տնօրեն նշանակվեց Նարինե Թուխիկյանը՝ գործունյա ու նախաձեռնող, անմիջապես դիմեց դատարան, և բոլոր նյութերը հատկացվեցին մեզ, և իսկույն ձեռնամուխ եղանք դրանք ուսումնասիրելու գործին։ Առաջինը հրատարակեցինք Աշխեն Թումանյանի արխիվը, ապա՝ Արտավազդի արխիվի մի մասը /մյուսը դեռ մնում է/, հետո՝ Մուշեղինը, Վիգենինը։ Նվարդի արխիվը հսկայածավալ է՝ 48 ստվար թղթապանակ։ Նա գրի է առել հոր կյանքի բոլոր մանրամասները։ «Նամականի»-ն ընդամենը մի հատվածն է այդ վիթխարի արխիվի։ Գալով թարգմանություններին՝ ասեմ, որ դրանք ինձ համար վայելքի միջոցներ են»։
Միջոցառման ավարտին ԵՊՀ Շառլ Ազնավուրի անվան մշակութային կենտրոնի սաները իրենց գրական ու երաժշտական համարներով անակնկալ մատուցեցին ներկաներին ու գրքեր նվիրեցին։
Բոլորն իրենց շնորհակալական խոսքն ու երախտագիտությունը հայտնեցին թանգարանի տնօրեն Լուսինե Ղարախանյանին՝ եռանդուն գործունեության համար։
Վերջում ցուցասրահում վայելեցինք <<Մեղեդի>> լարային քառյակի մեղեդիները, Արցախի ժողովրդական դերասան Քաջիկ Հարությունյանի կատարումը՝ Թումանյանի «Հառաչանք» պոեմը։ Հորձանք տվեց Ծերունու հառաչանքը, պատեպատ զարկվեց, այնուհետև սլացավ ցուցասրահից՝ հասնելու երկնային Տիրոջը՝ Արդարության ձայնը հնչեցնելու համար։
Սուրայա ՂԱԶԱՐՅԱՆ