Ահա էս խոր վերքը, իր աչքի տեսած տանջանքն ու տառապանքը,
կռիվն ու քաջությունը հրեղեն լեզվով նա պատմեց մի գրքի մեջ՝
անունը դրեց «Վերք Հայաստանի»։ Մեր ազգի սիրած «Վերք Հայաստանի»-ն։Հովհաննես Թումանյան
Երբ ոտք ես դնում հայոց մեծերի տիեզերական աշխարհն ընդգրկող ու սուրբ տաճար հիշեցնող շինության շեմին, անկախ ամեն ինչից՝ շուրթերդ աղոթք են մրմնջում՝ լուռ ու խորին, մի սուրբ աղոթք, որ հազարամյակներ շարունակ հնչեցրել են բազմաթիվ սերունդներ ու դրանով հայ մնացել։ Մեր ազգային աղոթքը, որում ամփոփված են հայի ոգին, հավատը, սերը, կամքը։
Մեծ Լոռեցու ծննդյան 156-ամյակի շրջանակներում, ինչպես նաև օրվա տոնական՝ գիրք նվիրելու խորհրդի հետ կապված՝ երկու մեծերի՝ Թումանյանի և Խաչատուր Աբովյանի տուն-թանգարաններում մեծ հանդիսավորությամբ միջոցառումներ են կազմակերպվել։ Թերևս ուրախալի է այն փաստը, որ միջոցառումների գաղափարի հեղինակն ու իրագործողները երկու թանգարանների երիտասարդ աշխատակիցներն են։
Այդ օրն առաջին անգամ էի ոտք դնում մեծ Լուսավորչի, մեր նոր լեզվի ու հավատի պահապան Խաչատուր Աբոովյանի տուն-թանգարան, որը տևական ժամանակ պահանջող վերանորոգումից ու նոր նյութերով համալրվելուց հետո իր դռներն է բացել հայասեր ու հայրենասեր, ընթերցասեր ու հավատավոր մեր ժողովրդի առջև։
Ժամանակի ամենամեծ Լուսավորիչը, կռիվ տալով իրեն շրջապատող խավարամիտների դեմ, բոլոր ջանքերն ուղղեց ազգի ինքնագիտակցության արթնացման, արժանապատվության ձևավորման մեծ ու դժվարին գործին։ Լեզուն ու մշակույթը ազգի ինքնահաստատման միջոց են, որի իրագործման ճանապարհին Աբովյան մեծ հայը չխնայեց ոչինչ, նույնիսկ՝ կյանքը։ Չնայած բազում հիասթափություններին ու խոչընդոտներին՝ նա կարողացավ ըմբռնել իր ժամանակի գլխավոր պահանջը՝ հայ ժողովուրդն էլ պետք է թոթափի օտար բռնակալական լուծը, պետք է արթնանա դարավոր թմբիրից, պետք է ճանաչի ինքն իրեն, իր պատմությունը, իր երկիրը և արժանավոր տեղը զբաղեցնի լուսավոր ազգերի ընտանիքում, որին լիովին նա արժանի է։
Աբովյանի տուն-թանգարանի տնօրեն Արևիկ Ստամբոլցյանը, ողջունելով հյուրերին, զուգահեռներ անցկացրեց երկու մեծերի ստեղծագործությունների՝ Աբովյանի «Վերք Հայաստանի» վեպի և Թումանյանի «Քաջերի կյանքից» պատմվածքի միջև՝ վերջինս համարելով «Վերք Հայաստանի» վեպի մանրակերտը՝ նույն հերոսներով ու նույն սյուժեով։ Եվ պատահական չէ, որ Թումանյանի անձնական հարուստ գրադարանի առաջին «այցելուն» իր փառահեղ տեղը զբաղեցրած «Վերք Հայաստանի» վեպն էր, որից այնքան ներշնչվել ու ոգևորվել է մեծ բանաստեղծը։
Տնօրենը նշեց, որ օրվա՝ Գիրք նվիրելու տոնի խորհուրդը հաշվի առնելով՝ բոլորիս համար ևս մեկ հնարավորություն է ստեղծվում ՝ վերընթերցելու մեր ազգի Լուսավորչի ճշմարտապատում վեպը՝ վերստին իմաստավորելու, վերարժևորելու այն, չնայած որ Աբովյանի ստեղծագործությունը, մանավանդ «Վերքը», ամենաշատ ուսումնասիրված գործերից է։ Չնայած այս ամենին, այնուամենայնիվ, «Վերք»-ի վերաբերյալ ինչ-որ բան դեռ կիսատ է, թերի ու չհասկացված։ Այս առիթը թող ևս մեկ հնարավորություն տա՝ բացահայտելու վեպի գլխավոր ուղերձը։ «Բոլորս գիտենք, – ընդգծեց տնօրենը,- թե ինչ հարցեր է առաջադրում վեպը իր «Հառաջաբան»-ով՝ նոր գրականություն, նոր ուղղություն և այլն, սակայն մենք այսօր կարիք ունենք այն իրական ու ճշմարիտ ուղերձներին, որ շարադրված են «Զանգի» հավելվածում։ Դա մեր ինքնության ու հարատևության հարցն է։ Լսենք գրողի խոսքը և կրկին խորհենք»․ «Այս քա՛ջ բազուկ, այս լայնալի՛ճ աղեղն, այս նետ երեքթևեան, այս կուրծ քաջակու՛ռ, ամու՛ր, այս աշխարհասասա՛ն, անընկճելի՛, անվանելի՛ հսկայից սիրագումա՛ր դասք, քեզ լիցին յայսմհետէ պահապա՛ն, պաշտպա՛ն՝ սիրալի՛դ իմ Հրազդան։ Ցնծա՛, զուարճացի՛ր, բերկրեա՛ց , փարթամացի՛ր, հրճուեա՛ց, զուարթացի՛ր, գեղեցի՛կդ իմ Հրազդան։ Թո՛ղ ծոց քո ցնծալից, թո՛ղ դաշտ քո զուարճալից ուռճասցին, ծաղկասցին․ ընձխղեսցե՛ն, բողբոջեսցե՛ն պտուղս հազարաւորս, սերմանիս բիւրաւորս՝ ի կերակուր իմ սերնդոց, ի ցնծութիւն իմ զաւակաց, ի վայելչութիւն իմ ազանց դիւցազանց։ Իմ տո՛հմք ժառանգեսցե՛ն յայսմհետէ զայս դաշտ երկնատիպ, իմ շառաւի՛ղք եղիցի՛ն քեզ թշնամայա՛ղթ խնդակիցք։ Այս լերի՛նք երկնամբարձք եղիցի՛ն իմ պատուարք մշտահաստատք այս դաշտավա՛յր չքնաղադէմ՝ իմ քաղցր օթևան։ Քո ձո՛ր ծաղկածին՝ իմ նազելի զբօսարա՛ն։ Իմ անուն կնքեսցէ՛, դրոշմեսցէ՛ զայս մաքուր, վայելչագեղ սահման, զի ո՛չ գտի երբէք ի բոլոր ուղիս, յերկարատև չուս իմ բացական՝ սմա հանգունատիպ տեղի յարանման, սա՛ կոչեսցի՛ այժմ և յայսմհետէ, մինչև ցօրն յաւիտենակա՛ն՝ Հայաստա՛ն․․․»։
Սա Աբովյանի կտակն է, որով հստակ նախանշել է մեր ճակատագիրը՝ հավիտենական, հավերժական Հայաստան։ Ըստ էության նա նախանշել է նաև մեր փրկության ուղին ՝ հավատարիմ մնալ մեր լեզվին, մեր կրոնին և հավատին, ինչն էլ ավելի արհեստավարժ ու կատարելագործված ձևով շարունակեց Հովհաննես Թումանյանը։
Այնուհետև ցուցադրվեցին «Վերք Հայաստանի» վեպի բացառիկ հրատարակությունները՝ 1858թ․, 1908թ․, որոնք Թումանյանի անձնական գրադարանի նմուշներն են։ Նորացված ու նորոգված ցուցասրահը կահավորված է նուրբ ու բարձր ճաշակով․ ամեն ինչ աչք շոյող է ու գրավիչ։ Ցուցադրությունը նվիրված է Թումանյանի ծննդյան 156-ամյակին։ Ցուցափեղկերում ցուցադրված է նաև մեծ գրողի վայելուչ ու գեղեցիկ ձեռագիրը, որից կտրվել չի լինում․ ինչքա՜ն կոկիկ ու համաչափ էին գրված հայոց տառերը՝ մեր գոյության լուռ վկաները։
Երկու թանգարանների տնօրենները փոխանակվեցին անգնահատելի նվերներով՝ գրքերով ու շնորհակալագրերով։ Թումանյանի թանգարանի տնօրեն Լուսինե Ղարախանյանն իր շնորհակալական խոսքում նշեց, որ Թումանյանի լավագույն գրքերից մեկը և առաջինը՝ «Վերք»-ի 1858թ․ հրատարակությունը, որ ցուցադրվում է Աբովյանի տուն-թանգարանում, իրոք առերեսում է պատմությանը։ «Ցավոք, Աղասու մահով մեռել է մեր քաղաքական ինքնուրույնությունը, բայց «Վերք»-ը կա և շարունակելու է մնալ աշխարհաքաղաքական էքսպանսիայի, ինչը նաև այսօր է, հակաթեզը և ամենաուժեղ հակակշիռը: Ինչ որ «Վերք»-ում է արտահայտված, արդիական է նաև այսօր․ նույնն է մեր գոյության գաղափարախոսությունը, նույնն է մեր թշնամին, և նույնն է ամեն բան, միայն պետք է լավ վերլուծել, վերաիմաստավորել այն։ «Վերք»-ը իսկապես ոգեշնչման հորդաբուխ աղբյուր է եղել Թումանյանի համար, և ինքը դրա պատմական ու կենսական ակունքները մանրակրկիտ ուսումնասիրելուց զատ իր մեջ պահել է այդ հորդաբուխ աղբյուրը ողջ կյանքի ընթացքում և այդ սերը փոխանցել է շատերին, առավել ևս իր զավակներին։ Արտավազդը իր հուշերում շատ համակրանքով է արտահայտվում Աղասու մասին։ «Վերք»-ը՝ «Վերք», բայց պետք է վեպի ուղերձներից կառչել, որի հերոսը կյանքը փոխելու կարևոր հույսը երբեք չի կորցնում։ Սա պետք է ուղենիշ դարձնել։ Աբովյանը կշարունակի մնալ «Վերք»-ի երգիչը, իսկ մենք էլ պետք է հավատարիմ մնանք «Վերք»-ի հաղորդագրություններին» ։
Թումանյանի թանգարանի ավագ գիտաշխատող Սուսաննա Ադամյանն էլ անդրադարձավ Աբովյան-Թումանյան առնչություններին, առանց որի հնարավոր էլ չէ պատկերացնել այդ լուսավոր օրվա խորհուրդը։ Չի կարելի պատկերացնել Թումանյանին առանց «Վերք»-ի։ Բանախոսը նշեց, որ Թումանյանի հայրական տանը՝ գրադարանում, իր պատվավոր տեղն էր զբաղեցնում Աբովյանի «Վերք»-ը /1858թ․ հրատարակություն/։ Թումանյանի մտերիմներից մեկի՝ Անուշավան Աբովյանի հուշերից տեղեկանում ենք․ ««Վերք Հայաստանի» վեպը թեպետ երկուսս էլ վաղուց կարդացել էինք, բայց ցանկանում էինք նորից կարդալ․ չէր ճարվում, Հովհաննեսի հայրը ուներ։ Նամակ գրեց, ուղարկեցին, նորից կարդացինք, սրտներս թունդ եղան․ ուզում էինք մի-մի Աբովյան ու Աղասի դառնալ»։
Մեծ Լուսավորչի կերպարը յուրահատուկ տեղ է գրավել Թումանյանի կյանքում։ Երկու հումանիստ, ազգային ցավերով ու խնդիրներով տառապող այդ երկու անհատների միջև հարազատության ու հոգևոր եղբայրության ընդհանրություններ շատ կային։ Այլ կերպ չէր էլ կարող լինել։ Թումանյանը մշտապես հիացած է եղել Աբովյանի լուսավորական գաղափարներով, լայն աշխարհայացքով, մարդկային և անհատական բարձր հատկանիշներով, հայրենասիրական աննկուն ոգով և իր ժամանակի համար շատ կարևոր առաջադիմական, նորարարական փոփոխություններով, որոնք էին, իհարկե, նոր լեզվամտածողությունը և աշխարհաբար լեզուն։ Սուսաննա Ադամյանն ընդգծեց, որ 1908թ․ հայ նոր գրականության 50-ամյակին նվիրված իր խոսքում Թումանյանն ազդարարում էր․ «1858թ․ Թիֆլիսում՝ Ներսիսյան դպրոցի տպարանում, դուրս եկավ աշխարհաբար մի գիրք՝ «Վերք Հայաստանի»-ին՝ «Ողբ հայրենասիրի» վերտառությամբ, շարադրություն՝ Խաչատուր Աբովյանի։ Այս այն երջանիկ գիրքն է, որ հայոց նոր, աշխարհիկ գրականության առաջին հիմնաքարն է ընդունված։ Եվ, ահա, այս տարի լրանում է այդ գրքի տպագրության, հայոց նոր գրականության սկզբնավորության 50-ամյակը։ Մի հոյակապ, մի մեծ համազգային տոն կազմակերպելու, վեր արծարծելու, կենդանացնելու շատ նվիրական զգացմունքներ ու գաղափարներ, որոնցով ոգևորվել է մեր ժողովուրդը։ Պետք է կատարել այդ մեծ տոնը, որ ինքնըստինքյան կունենա բարոյական ահագին նշանակություն, և համատարած հայ ժողովրդի ընդհանուր ոգևորության, լավագույն հիշողությունների ու պայծառ հույսերի օրը կլինի։ Այդ տեսակ օրեր շատ չեն լինում ժողովուրդների կյանքում։ Պետք է տոնել»։
Թումանյանն անձնական ու շատ մտերիմ հարաբերություններ է ունեցել Աբովյանի թոռների հետ, որոնց ամեն առիթով տուն էր հրավիրում, մեծ հանդիսություններին տոմսեր նվիրում նրանց։ Աբովյանի վեպը մեզանում համարվում է մի սրբազան գիրք։
Անհնար է Աբովյան-Թումանյան կապն անտեսել մանավանդ այն առումով, որ բանաստեղծի առասպելական ապուպապերը՝ Մեհրաբ և Հովակիմ Յուզբաշիները, Աբովյանի գովերգած հերոսներն են։
«Ազգերի կյանքում,- ասում էր Թումանյանը Աբովյանի՝ ապագայում կառուցվելիք արձանի մասին,- գործեր ու անուններ կան, որոնց համար չպետք է գոյություն ունենա որևէ սահման։ Այդպիսի գործերից է «Վերք Հայաստանի»-ն, և այդպիսի անուններից է Աբովյանի անունը։ Մեր ազգի դարավոր տանջանք ու տենչանքն է դրված այդ գրքի մեջ։ Ամեն հայի համար սրբազան է նրա հեղինակի անունը, ամենքի սրտերը լիքն են սիրով ու երախտագիտության զգացումով նրա կորսված գերեզմանի, նրա անմեռ հիշատակի առջև։ Նոր ժամանակներում նա մեր առաջին ճիչն ու հառաչանքը եղավ․․․»։
Եվ Արարատյան դաշտում կանգնեցվեց Հայաստանի վերքի անմահ հառաչողի արձանը համայն հայության ջանքերով։
Այնուհետև ցուցասրահի կամարների տակ սկիզբ առավ Արցախի Հանրապետության ժողովրդական դերասան Քաջիկ Հարությունյանի ասմունքը՝ «Վերք»-ից հատվածներ հայրենիքի ու լեզվի մասին, որ թև առավ ու ճախրեց թանգարանի կամարների տակ՝ նոր շնչով ու նոր ոճով բորբոքելով հանդիսատեսի հոգու կրակը առ Մեծն Աբովյան․ «․․․Թո՛ղ ինձ այսուհետև տգետ կանչեն․ լեզուս բաց ա էլել, ի՛մ ընտիր, ազիզ, ի՛մ սրտի սիրեկան ազգ։ Թո՛ղ տրամաբանություն գիտեցողը իրան համքյարի համար գրի, ես՝ քո կորած, շվարած որդին, քեզ համար։
Ո՛վ թուր ունի, առաջ ի՛մ գլխիս խփի, ի՛մ սիրտս խրի, ապա թե ո՛չ՝ քանի բերնումս լեզու կա, փորումս՝ սիրտ, ես լեղապատառ ձեն կտամ․
-Էդ ու՞մ վրա եք թուր հանել, հայոց մեծ ազգին չե՞ք ճանաչում։
Թաք ըլի դու՛, դու՛, իմ պատվական ազգ, քո որդու արածը, քո որդու խակ լեզուն սիրես, ընդունիս, ինչպես հերը իր մանուկի կմկմալը, որ աշխարքի հետ չի՛ փոխիլ․․․»։
Վերջում Երևանի Կոմիտասի անվան կոնսերվատորիայի ուսանողները՝ Էլեոնորա Հարությունյան, Զարուհի Մինասյան, Պավել Հայրիյան, Արման Գրիգորյան, Լևոն Ալմասյան, իրենց երաժշտական կատարումներով հիացրին ներկաներին՝ եզրափակելով օրվա տոնական հանդեսը։
Ոչ ոք Աբովյանին ու նրա հանրահայտ «Վերք»-ին այնքան դիպուկ գնահատական չի տվել, որքան Հովհաննես Թումանյանը, որի խոսքերը միջոցառման ընթացքում հնչեցնում էր դերասան Դավիթ Հակոբյանը․ «․․․«Վերք Հայաստանի»-ն և՛ հայրենասիրական ողբ է՝ կսկիծով ու հառաչանքով լիքը, և՛ ազգային դյուցազներգություն է, որ ուժ և հպարտություն է շնչում, և՛ բարերարվածի ու փրկվածի ներբող՝ ողողված ուրախության արտասուքներով ու օրհնություններով»։
Մեծերի միջև միշտ գոյություն է ունեցել մի անբացատրելի ու անմեկնելի ձգողություն, որ հատուկ է միայն իրենց։
Աբովյանի ու Թումանյանի առնչությունը այս ամենի հաստատումն է։
Սուրայա ՂԱԶԱՐՅԱՆ