Հայաստանի Հանրապետության գիտությունների ազգային ակադեմիայի (ՀՀ ԳԱԱ) համակարգում գործող Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտը (ՀԱԻ) հիմնադրվել է 1959 թվականին։ Հիմնադիր տնօրենը եղել և մինչև 1990թ. ինստիտուտը ղեկավարել է հնագետ, պ.գ.դ., ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս Բաբկեն Առաքելյանը (1912-2004 թթ.): Հետագայում ինստիտուտը ղեկավարել են հնագետ, պ. գ. դ. Գևորգ Տիրացյանը, ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ, պ. գ. դ. Արամ Քալանթարյանը (1993–2006 թթ.), ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ, պ. գ. դ. Պավել Ավետիսյանը (2006-2022 թթ.)։ Գիտական այս կառույցի գործունեության առարկան և նպատակներն են՝ հնագիտության, ազգագրության, մշակութային մարդաբանության, բանագիտության, վիմագրագիտության, էթնոսոցիոլոգիայի, հնակենսաբանության բնագավառներում գիտական հետազոտությունների իրականացումը դաշտային և փորձարարական աշխատանքների միջոցով: 2024թվականից սկսած ինստիտուտում գործում է նաև Գիտակազմակերպչական խումբը:
2022 թվականից ինստիտուտի տնօրենն է պ. գ. դ. Արսեն ԲՈԲՈԽՅԱՆԸ, որի հետ և վարեցինք հարցազրույցը:
Հարց. 2024թվականը ի՞նչ հաջողություններով փակեց Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտը։
Պատ. 2024թ․ ընթացքում ինստիտուտի կողմից շարունակվել են «Հայ հնագիտության, ազգագրության և բանագիտության արդի և հեռանկարային զարգացման խնդիրները» ծրագրով ուսումնասիրությունները։ Գիտահետազոտական և գիտակազմակերպչական աշխատանքները տարվել են 11 ուղղություններով՝ Ա․ հիմնարար և կիրառական հետազոտություններ, Բ. դաշտային հնագիտական հետազոտություններ (պեղումներ), ազգագրական և բանահյուսական հավաքչական գիտարշավներ, Գ. մշակութային արժեքների վերականգնում, վավերագրում և թանգարանացում, Դ. անալիտիկ լաբորատոր հետազոտություններ, Ե. գեոդեզիական-քարտեզագրական և ճարտարապետական-չափագրական աշխատանքներ, Զ. արխիվային նյութերի մշակում և ուսումնասիրություն, Է. միջազգային համագործակցություն, Ը. գիտական ուսումնասիրությունների հրատարակում, Թ. կադրերի պատրաստում և վերապատրաստում, Ժ. գիտաժողովների, սեմինարների և կլոր սեղանների կազմակերպում և ԺԱ. պեղվող հուշարձանների պահպանության կազմակերպում, կոնսերվացման և թանգարանացման աշխատանքներ:
Նշված ծրագրերն իրականացվում են 1. «Հնագույն և Հին Հայաստան․ Հնագիտական սկզբնաղբյուրների պեղումներ և ուսումնասիրություն», 2. «Քարաշամբի դամբարանադաշտի պեղումներ և ուսումնասիրություն», 3. «Արցախի պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրություն» 4. ««Դիվան հայ վիմագրության» պրակների կազմում և հրատարակություն», 5. «Ավանդականը և նորը հայոց մշակույթում. պահպանման և զարգացման խնդիրներ», 6. «Առօրեականությունն անցյալում և ներկայում. մարդաբանական ուսումնասիրություն», 7. «Կիրառական ազգագրություն», 8. «Սոցիալ-մշակութային գործընթացները Հայաստանում (ավանդույթ և արդիականություն)», 9. «Հայ բանահյուսական մշակույթ. համեմատական և տիպաբանական ուսումնասիրություններ», 10. «Հայկական հրաշապատում հեքիաթների հիմնական մոտիվների ու դիպաշարերի զուգադրական ուսումնասիրություն», 11. «Սեփական և այլազգի միջավայրում հայերի համեմատական հետազոտության հիմնական ուղղությունները. ուսումնասիրության խնդիրներն ու հեռանկարները»՝ դարձյալ 11 ենթածրագրերով, որոնք արտացոլում են մեր ինստիտուտի հիմնական գիտական ուղղությունները՝ հնագիտություն, վիմագրություն, ազգագրություն, էթնո-սոցոլոգիա, բանագիտություն և հնակենսաբանություն: Իմ ղեկավարությամբ գործող «Հնագույն և Հին Հայաստանի հնագիտական սկզբնաղբյուրների պեղումներ և ուսումնասիրություն» ենթածրագրով էական արդյունքներ են ձեռք բերվել հնագույն Հայաստանի նյութական և հոգևոր մշակույթի հետազոտության վերաբերյալ։ Հաշվետու տարում պեղվել և ուսումնասիրվել է ՀՀ տարածքի 27 հուշարձան, որոնք ընդգրկում են ժամանակագրական ողջ սեկվենցիան՝ ստորին պալեոլիթից մինչև ուշ միջնադար: Պ.գ.թ. Սուրեն Հոբոսյանի ղեկավարությամբ իրականացվող «Ավանդականը և նորը Հայոց մշակույթում. պահպանման և զարգացման խնդիրներ» ենթածրագրի շրջանակում հետազոտություններ են իրականացվել երկու ուղղություններով` ավանդական (տնտեսության վարման եղանակներ, համայնք, ուտեստ), խորհրդային և հետխորհրդային Հայաստանում տեղի ունեցող սոցիալ-մշակութային զարգացումների ուսումնասիրություն: Հաշվետու տարվա կարևորագույն արդյունքը Երվանդ Լալայանի «Երկեր»-ի 5-րդ հատորի հրատարակությունն է: Պ.գ.թ. Լևոն Աբրահամյանի ղեկավարությամբ՝ «Առօրեականությունն անցյալում և ներկայում. մարդաբանական ուսումնասիրություն» ենթածրագրով շարունակվում են հետազոտությունները «Վիզուալ մարդաբանության», «Հիշողության մարդաբանության» և «Խորհրդային և հետխորհրդային առօրեականության» թեմաներով: Սրանց մեջ հատուկ ուշադրություն է դարձվում փոփոխվող իրողություններին (արցախցիների շրջափակում, բռնագաղթ), որոնք, որակավորվելով որպես տրավմատիկ հիշողություն, դառնում են առանձին հետազոտության նյութ:
«Հայ բանահյուսական մշակույթի համեմատական և տիպաբանական ուսումնասիորություն» ենթածրագրով, որը ղեկավարում է բ.գ.թ. Տորք Դալալյանը, շարունակվել են իրականացվել բանահյուսական նյութի գրառումներ և դասակարգում, բանաձևային ժանրերի գիտական համահավաքների կազմում, միջին և մեծ (վիպական) ժանրերի համեմատական բանագիտական վերլուծություն և բնագրերի հրատարակում, միջգիտակարգային ուսումնասիրություններ։
«Հայկական հրաշապատում հեքիաթների հիմնական մոտիվների ու դիպաշարերի զուգադրական ուսումնասիրություն» ենթածրագրով (ղեկ.՝ բ.գ.դ. Թամար Հայրապետյան) հրատարակության են պատրաստվում «Հայկական ժողովրդական հեքիաթներ» (ՀԺՀ) շարքի «Ռշտունիք» և «Բուլանըխ» հատորները: Ավարտին է հասցվել ՀԺՀ-ի «Շատախ» հատորի հեքիաթների մշակման, համապատասխանեցման և անգլերեն թարգմանության աշխատանքները։
Պ.գ.թ. Միհրան Գալստյանի ղեկավարությամբ՝ «Սոցիալ-մշակութային գործընթացները Հայաստանում (Ավանդույթ և արդիականություն)» ենթածրագրով 2024թ. ՀԱԻ հրատարակչությամբ լույս են տեսել «Պատմություն և հիշողություն. Արցախյան երկրորդ պատերազմի հուշարձանացման խնդիրները» գիրքը (հեղինակներ՝ Գ. Աթանեսյան, Մ. Գալստյան, Գ. Հակոբյան, Լ. Անգելուշ) և Գայանե Հակոբյանի «Սիրիահայերի սոցիալ-մշակութային ադապտացիան Հայաստանում» մենագրությունը: «Սեփական և այլազգի միջավայրում հայերի համեմատական հետազոտության հիմնական ուղղությունները. ուսումնասիրության խնդիրներն ու հեռանկարները» ենթածրագրով (ղեկ.՝ պ.գ.թ. Ռ. Կարապետյան) իրականացվել են Սփյուռքի հետազոտման համար անհրաժեշտ մեթոդաբանության մշակումներ, տարբեր էթնոսոցիալական միջավայրերում կենսագործող հայերի ծրագրային հետազոտման մեթոդների հստակեցում և գործիքակազմի փորձարկում. աշխատանքն իրականացվել է տարբեր երկրների՝ Ֆրանսիայի, Չեխիայի, Լիբանանի, Իրանի, Վրաստանի, Ուկրաինայի, Կիպրոսի և ԱՄՆ-ի տասը մայրաքաղաքներում և մեծ քաղաքներում բնակվող հայերի ուսումնասիրման հենքի վրա՝ միջգիտակարգային (ժողովրդագրություն, սոցիոլոգիա, հոգեբանություն, ազգաբանություն, մաթեմատիկական մոդելավորում, ինֆորմատիկա) մեթոդաբանական սկզբունքների կիրառմամբ: Ամրապնդվել և նոր գիտական կապեր են ստեղծվել Չեխիայի, ՌԴ-ի, Ուկրաինայի, Լիբանանի, Լեհաստանի և Վրաստանի առաջատար գիտական հաստատությունների և անհատ գիտնականների հետ:
Պ.գ.դ. Համլետ Պետրոսյանի ղեկավարությամբ գործում է «Արցախի պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրություն» ենթածրագիրը, որով շարունակվել են հետազոտվել Արցախի տարածքի հնագիտական հուշարձաններին, եկեղեցիներին և վանքերին վերաբերող խնդիրները։ Շարունակվում է Տիգրանակերտի՝ երկարամյա պեղումների արդյունքներն ամփոփող մենագրության շարադրանքը։ Հաշվետու տարում կատարված աշխատանքների մեջ հատուկ նշելի է Նժդեհ Երանյանի կողմից եվրոպական թանգարաններում պահվող Արցախից տեղափոխված հնագիտական նյութերի վավերացումը և թվայնացումը: «Համայնքների հոգևոր (կրոնական) կյանքի ազգագրական և մշակութաբանական ուսումնասիրություն» ենթածրագրով (ղեկ.՝ պ. գ. թ. Լ. Սիմոնյան) իրականացվում են հայոց և ՀՀ տարածքում բնակվող ազգային փոքրամասնությունների հոգևոր կյանքի ուսումնասիրությունները:
Հարց. Հանրապետության տարբեր վայրերում ինստիտուտի արշավախմբերի կողմից իրականացան հնավայրերի ուսումնասիրություններ ու պեղումներ. եղա՞ն բացառիկ հաջողություններ և որո՞նք են դրանք։ 2025-ին կշարունակվե՞ն նշված աշխատանքները։
Պատ. 2024թ. ընթացքում ՀՀ տարածքում պեղված 27 հուշարձանների թվում կարևորվում է «Դեբեդավան» նորահայտ բնակատեղին, որը գտնվում է Տավուշի մարզում՝ Փամբակի լեռնաշղթայից հյուսիս՝ Կուր գետի ավազանում: Հնագետ Լևոն Աղիկյանի ղեկավարությամբ պեղվող հնավայրը 14C տվյալներով թվագրվում է մ․ թ․ ա․ 6-րդ հազարամյակով և համարվում է Հայաստանի առաջին նեոլիթյան հուշարձանը: Հնավայր-հուշարձանի պահպանվածության բարձր աստիճանը թույլ է տալիս այն համարել հեռանկարային միավոր ուսումնասիրությունների համար: Կարևոր արդյունքներ են գրանցվել Վ. Մելիքյանի ղեկավարությամբ՝ Արարատի մարզի Տիգրանաշեն-1 հնավայրի պեղումներով։ Արձանագրվել է միջին բրոնզի դարի «Թռեղք-վանաձորյան» մշակույթի բնակատեղի՝ կառուցապատման մանրամասներով։ Սա լրացնում է մեր պատկերացումներն այդ դարաշրջանի մասին, որ ձևավորվել է առավելապես դամբարանների պեղումների արդյունքների հիման վրա։
Հնագետ Գագիկ Մինասի Սարգսյանի ղեկավարությամբ՝ մեկնարկել են Սյունյաց արքաների դղյակի պեղումները Կապանում, որը մինչ օրս անհայտ մնացած աշխարհիկ մոնումենտալ համալիրի փաստագրման և արժևորման նշանակալի օրինակ է:
Հատկապես ուշագրավ են Արտաշատ մայրաքաղաքն ուսումնասիրող հայ-գերմանական արշավախմբի պեղումներով ստացված նոր տվյալները, որոնք լույս են սփռում Հայաստանի անտիկ շրջանի մայրաքաղաքում ընթացած տարաբնույթ սոցիալ-մշակութային գործընթացների վրա՝ բացահայտելով այդ հռչակավոր կենտրոնի՝ Մետաքսի ճանապարհով իրականացվող ընդարձակ առևտրային կապերն ու Մերձավոր Արևելքում նրա քաղաքական և մշակութային դերակատարության մանրամասները։ Արտաշատի 17-րդ բլրի արևելյան լանջին 2024թ. բացվել են մոտ 1000 ք/մ մակերեսով ութանկյուն եկեղեցու հիմնապատերը։ Ըստ ստացված ռադիոածխածնային տվյալների՝ այս կառույցը վերաբերում է 4-րդ դարի առաջին կեսին և, փաստորեն, Հայաստանի հնագիտորեն փաստագրված վաղագույն եկեղեցին է: Այդ հայտնագործությունը գալիս է էապես լրացնելու Հայաստանում քրիստոնեության տարածման մեխանիզմների մասին մեր պատկերացումները (ղեկ.՝ պ. գ. թ. Մ. Զարդարյան):
Հարց. 2024թ. ընթացքում ինստիտուտում տեղի ունեցան տարբեր սեմինարներ, դասախոսություններ, գիտաժողովներ ինչպես ինստիտուտի, այնպես էլ այլ կառույցների աշխատակիցների կողմից: 2025-ին կլինի՞ շարունակություն:
Պատ. Սեմինարները, դասախոսությունները և գիտաժողովները մեր ինստիտուտի գործունեության կարևոր մասն են ներկայացնում և բնականաբար կշարունակվեն ընթացիկ տարում: Մասնավորապես, Վաղ հնագիտության բաժինն ու Քարաշամբի դամբարանադաշտի և նորակառույցների ուսումնասիրության գիտահետազոտական խումբը մարտին նախատեսում է «Ապաբնակեցումը և մշակութային լանդշաֆտի կերպափոխումները «Կուր-արաքսյան մշակույթ»-ի կազմալուծման փուլում» աշխատաժողովը: Մշակութային մարդաբանության բաժինը և Կիրառական մարդաբանության գիտահետազոտական խումբը հունիսին նախատեսում է «Տեղահանություն և հիշողություն. Արցախի հընթացս ճգնաժամը բանավոր պատմություններում» գիտաժողովը: Միջնադարյան հնագիտության և Վիմագրության բաժինները նոյեմբերին նախատեսում են «Դրամագիտական գտածոների հնագիտական համատեքստը» աշխատաժողովը: Սոցիալական գործընթացների և ինստիտուտների մարդաբանության բաժինը նոյեմբերին նախատեսում է աշխատաժողով՝ «Միջազգային և հասարակական կառույցների դերակատարությունը Հայաստանում սիրիահայերի ադապտացիայի գործընթացում» խորագրով:
Հարց. 2024-ին ինստիտուտը նաև մասնակցեց տարբեր գիտական միջոցառումների, որոնք կազմակերպված էին ՀՀ ԳԱԱ-ի, ԿԳՄՍ նախարարության, այլ կառույցների և ինստիտուտի կողմից։ Դրանցից ո՞րն էր առավել կարևորը ինստիտուտի համար։
Պատ. Մեր ինստիտուտն ակտիվորեն մասնակցում է գիտության հանրայնացմանը նպաստող տարբեր միջոցառումների: 2024-ին մասնակցել ենք «Եվրոպական հնագիտության օրեր» (հունիսի 14), «Հայ-գերմանական գիտության օրեր» (հունիսի 28), «Գիտության շաբաթ Երևանում» (հոկտեմբերի 1-6) միջոցառումներին: Հանրային ռադիոյի և հեռուստատեսության համար պատրաստել և խմբագրել ենք հաղորդաշարեր: ՀՀ պատմամշակութային հուշարձանների՝ UNESCO-ի համաշխարհային մշակութային ժառանգության նախնական և հիմնական ցանկերում ընդգրկելու դիմում-հայտեր ենք ներկայացրել:
ՀՀ ԿԳՄՍ նախարարին կից ոչ նյութական մշակութային ժառանգության հարցերի մասնագիտական խորհրդի քննարկմանն է ներկայացվել 4 հայտ՝ ՀՀ անհապաղ պաշտպանության կարիք ունեցող և կենսունակ ոչ նյութական մշակութային ժառանգության արժեքների ցանկը համալրելու համար: Դրանք են՝ «Կաճապով կորկոտի պատրաստումն ու կիրառումը ՀՀ Սյունիքի մարզի Շիկահող համայնքում», ««Հազար ու մի գիշեր» հեքիաթի սյուժետային դրսևորումները հայ ժողովրդական հեքիաթներում», «Խաբ ու խազ»-ը և «Նուրի նուրի»-ն։
Ինստիտուտում պարբերաբար կազմակերպվում են տարբեր թեմաներով սեմինարների շարքեր, որոնց մասնակցում են նաև Հայաստանի այլ գիտական հաստատությունների և արտասահմանյան հրավիրյալ մասնագետներ։ Ինստիտուտի աշխատակիցները մասնագիտական կարծիքներ, գրախոսություններ են տրամադրում Հայաստանի և արտերկրի վարկանիշային ամսագրերում տպագրվող հոդվածների համար։
Հարց. 2024-ին եղան նաև գիտական ատենախոսության պաշտպանություններ։ ՀԱԻ-ց քանի՞ աշխատակից ստացան գիտական աստիճան։
Պատ. Երեք աշխատակից ստացան գիտական կոչումներ՝ երկուսը՝ պատմական գիտությունների թեկնածուի, մեկը՝ պատմական գիտությունների դոկտորի:
Պ.գ.թ. կոչում ստացած Արմինե Հարությունյանը ներկայացրել էր «Հայաստանի նեոլիթ-էնեոլիթյան խեցեղենը (ըստ Արարատյան դաշտի Ակնաշեն և Առատաշեն բնակատեղիների նյութերի)» ատենախոսությունը: Վերջին տարիների հետազոտությունների արդյունքում կարևոր տվյալներ են ի հայտ եկել Առաջավոր Ասիայում և Հայկական լեռնաշխարհում առաջին մշտական բնակավայրերի և արհետագործական արտադրանքի առաջացման վերաբերյալ: Այս համատեքստում հատկապես կարևորվում է խեցեգործության առաջացման և սկզբնական զարգացման հարցը: Քանի որ խնդիրը նման ծավալով ու խոր հարցադրումներով երբեք չէր քննարկվել հայ իրականության մեջ, ուստի Ա. Հայրապետյանի ատենախոսությունն իր նշանակությամբ կարելի է համարել շատ արդիական:
Իվան Սեմյանի «Հարավային Ուրալի սինտաշտյան և պետրովյան մշակույթների ռազմական գործը էքսպերիմենտալ հնագիտության լույսի ներքո» ատենախոսությունը նվիրված է մ.թ.ա. III հազ. վերջի և II հազ. սկզբի հարավային Ուրալի «Սինտաշտյան» և «Պետրովյան» մշակույթների ռազմական գործի քննությանը: Աշխատանքում շրջանառվող նյութերն առաջին անգամ են ներկայացվում համապատասխան վերլուծական ձևաչափով: Էքսպերիմենտալ հնագիտությանը վերաբերող աշխատանք առաջին անգամ է իրականացվում հայ իրականության մեջ: Կարևոր է նաև այն հանգամանքը, որ քննարկման է դրվում Հայաստանի հնագիտությանը ոչ ուղղակիորեն առնչվող թեմա, ինչն էապես նպաստում է հայ հնագիտության միջազգայնացմանը:
Անձամբ ես ներկայացրի պ. գ. դ. կոչում հայցող ««Վիշապ» քարակոթողները և դրանց հնագիտական համատեքստը» ատենախոսությունը։ «Վիշապ» քարակոթողները, լինելով Հայկական լեռնաշխարհի ամենաուշագրավ հնություններից մեկը, իրենց հայտնաբերման սկզբից` XIX-XX դդ., արժանացան մեծ ուշադրության: Բնույթով նախ և առաջ հնագիտական արժեք լինելով՝ քարակոթողները, սակայն, գրավեցին մասնագետներին առավելապես արվեստի, առասպելաբանության, պաշտամունքի և ավելի սակավ՝ հնագիտության տեսանկյունից: Այս ատենախոսությունը մասամբ լրացնում է այդ բացը: Հարցազրույցը վարեց Զոհրաբ ԸՌՔՈՅԱՆԸ