Մարդը Երկիր մոլորակի վրա բնակվում է գրեթե 200 000 տարի, և այս ամբողջ ընթացքն ուղեկցվել է գոյության պայքարով։ Հայկական լեռնաշխարհում հայ ժողովուրդը բնակվում է հազարավոր տարիներ։ Նա այս իրավունքն ունի ի ծնե և այն պահպանելու պայքարի մեջ է միշտ։ Այսպիսով, կարելի է ասել, որ հայ ժողովրդի գոյամարտը, որը սկսվել է դեռևս Հայկ Նահապետի օրոք, բնականոն կերպով հիմք է հանդիսացել Հայոց բանակի ստեղծմանը։ Մենք 2025թ. նշում ենք Հայաստանի 3-րդ Հանրապետության բանակի կազմավորման 33- ամյակը։ Հայկական բանակը մինչ օրս պահպանում է Հայկ Նահապետի օրոք ձևավորված ավանդույթը, այն է՝ ազգովի բանակ լինելը։ Սա ըստ պահանջի ձևավորված ավանդույթն է և մեր պետականության պահպանման միակ գրավականն է։
Հայոց բանակին է նվիրված «Թեքեյան կենտրոն»-ում փետրվարի 7-ին բացված «Ազգը՝ բանակ» խորագրով լուսանկարների ցուցահանդեսը։ Լուսանկարների հեղինակը հայրս է՝ Զոհրաբ Ըռքոյանը՝ լուսանկարիչ, լրագրող, ազատամարտիկ։ Հայրս տարիներ շարունակ անշահախնդրորեն նվիրվել է Արցախում, հատկապես Քաշաթաղի շրջանում հայոց հազարամյա ժառանգության բացահայտմանն ու լուսաբանմանը։ Չլինելով մասնագիտությամբ պատմաբան կամ հնագետ՝ տիրապետում է հսկայական գիտելիքների մեր պատմության և ճարտարապետական հուշարձանների մասին։ Ինձ հաճախ եմ հարցնում՝ որտեղի՞ց է գալիս սերը դեպի հայկական ամեն ինչ։ Շինական պապս մեծ սեր ուներ դեպի հայ գրականությունը, հատկապես շատ էր սիրում պատմավեպեր, և կարդալով Դ․ Դեմիրճյանի «Վարդանանք»-ը, որոշում է իր երկրորդ որդուն կոչել Վարդան Մամիկոնյանի զավակի պատվին՝ Զոհրակ։ Հորս պապը հեքիաթասաց է եղել, հայրիկը հաճախ է հիշում Գեորգի պապի պատմությունները ցուրտ ձմռանը, երբ ամբողջ գյուղը հավաքվում էր և լսում նրա հեքիաթները քաջերի և նրանց քաջագործությունների մասին։ Գուցե հենց սա է եղել հայրիկիս անսահման սիրո պատճառը դեպի իր հայրենիքը, իր մշակույթը, չնայած որ ստացել է բացառապես խորհրդային գաղափարախոսությամբ կրթություն։ Պետք է նշեմ նաև՝ դեռ վաղ տարիքից հետաքրքրված է եղել լուսանկարչությամբ և երբ մեծ եղբորից նվեր է ստացել իր առաջին լուսանկարչական ապարատը, սկսել է վավերագրել այն ամենը, ինչ իրեն հետաքրքրել է և համարել է կարևոր։
Մասնակիցը լինելով 1988 թվականին սկսված Արցախյան շարժմանը, այնուհետև Արցախյան ազատագրական պատերազմին, հետագայում բնակություն հաստատելով Արցախի նորաստեղծ հանրապետության Քաշաթաղի շրջանի Բերձոր քաղաքում և մշտապես պահպանելով կապը Արցախի պաշտպանության բանակի հետ՝ կուտակել է ահռելի արխիվ։
Այս արխիվի մի փոքր մասն է ներկայացված ցուցահանդեսում, որի բացումն սկսվեց Արարատյան Հայրապետական թեմի ներկայացուցիչ Տեր Զենոն քահանա Բարսեղյանի խոսքով։ Նա հյուրերին փոխանցեց Արարատյան թեմի առաջնորդ Տեր Նավասարդ արքեպիսկոպոս Կճոյանի հայրական օրհնությունը և աղոթքը հայոց աշխարհին ու հայ զինվորին։ Այնուհետև նշեց՝ նկարները դիտելիս հիշեց Ջերմուկյան դեպքերի ընթացքում Սուրբ Աննա եկեղեցում տեղի ունեցած մի պատմություն։ Մի կին, դառնաղի արտասվելով, քահանային ասել է, որ ոչ թե լաց է լինում իր զավակի ապահովության համար, այլ Աստծուց ոգի է խնդրում, որ իր զավակը կարողանա քաջություն գտնել պայքարելու և մաքառելու հայրենիքի համար, չնահանջելու։ Օրեր անց, երբ նորից հանդիպում է կնոջը, իմանում է, որ զավակը զոհվել է։ Այս անգամ մայրը աղոթում էր Աստծուն, որ իր որդու՝ սահմանի այն կողմում մնացած մարմինը ստանա։ Այս կնոջ կերպարը հոգևորականը նույնացրեց Մայր Հայաստանի արձանի խորհրդի հետ։ Այդ կինը հայ մոր օրինակելի կերպար է, որ դաստիարակել էր հայրենիքի պաշտպանի։ Նշեց՝ մենք պետք է ամուր պահենք մեր՝ Քրիստոսով սրբացած հայրենիքը։ Խոսքն ավարտեց Տերունական աղոթքով։
Բացման խոսքով հանդես եկավ «Թեքեյան Կենտրոն» հիմնադրամի տնօրեն Արմեն Ծուլիկյանը։ Նշեց՝ Զոհրաբ Ըռքոյանի հետ բարեկամներ են այն ժամանակներից ի վեր, երբ Բերձորի թիվ 1 միջնակարգ դպրոցը վերանվանվեց Վահան Թեքեյանի անունով, և սկսվեց սերտ համագործակցություն կենտրոնի հետ։ Փաստելով, որ ներկաների մեջ չկա մեկը, որը ծանոթ չէ լուսանկարների հեղինակին, այնուամենայնիվ մի փոքր ներկայացրեց նրան։ Նախ նշեց Զ․ Ըռքոյանի բազմակողմանի հետաքրքրություններն ու զբաղմունքները․ հմուտ լրագրող, խմբագիր, լուսանկարիչ, մանկավարժ, հետազոտող, ազատամարտիկ և հայրենիքի զինվոր։ Այս բոլորը միավորվում է նրա մարդկային տեսակի մեջ՝ իր գործի նվիրյալ, աշխատասեր, սկզբունքային և բծախնդիր մարդ, ով միևնույն ժամանակ շատ համեստ է։ Նախկին ցուցահանդեսներում ներկայանալով որպես մեր պատմամշակութային հուշարձանների գիտակ և բացահայտող, ով երևելի մասնագետների հետ մասնակցել է մի շարք գիտարշավների և դրանց ընթացքում ստեղծել է ոչ միայն մասնագիտական, այլ նաև գեղագիտական բարձրաճաշակ լուսանկարներ, այս անգամ ներկայանում է այլ կերպարով։ Այս ցուցահանդեսը մարդկանց մասին է, որոնք, լինելով թե զինվորական, թե՛ շինական, մեծ թե՛ փոքր, մասնակցել են իրենց հայրենիքի պաշտպանությանը։ Նշեց, որ ներկաներից շատերը կարող են լուսանկարներում տեսնել իրենց ընկերներին, ընտանիքի անդամներին, ծանոթների, հենց իրենց։
Ցուցահանդեսի նախապատրաստական աշխատանքների ընթացքում ունեցած զրույցների ժամանակ Ա․ Ծուլիկյանն ու Զ․ Ըռքոյանը բազմաթիվ ընդհանուր ընկերների և ծանոթ մարդկանց են հիշել, և ցավով նկատել, որ նրանցից շատերն այժմ չկան. ոմանք զոհվել են Արցախյան ազատագրական պատերազմում, ոմանք՝ համեմատաբար «խաղաղ» ժամանակներում։ Ա․ Ծուլիկյանը հիշատակեց մեկ տարի առաջ անմահության ճամփան բռնած ազատամարտիկ, մտավորական Գագիկ Գինոսյանին, որի ջանքերի շնորհիվ հայկական ազգագրական ռազմապարն այսօր դարձել է Հայոց բանակի գաղափարական բաղադրիչը, հայ պարը տարածվել է Հայաստանում և դրա սահմաններից դուրս ապրող հայերի մեջ, և այս երևույթն իր տեսակով ևս ազգ-բանակ գաղափարի մաս է։ Ցուցահանդեսում լուսանկարների շարք է նվիրել Զ․ Ըռքոյանը երևելի հայորդուն։ Ա․ Ծուլիկյանի խնդրանքով ներկաները մեկ րոպե լռությամբ հարգեցին մեր բոլոր Անմահ քաջերի հիշատակը։ Շարունակելով խոսքը՝ Ա․ Ծուլիկյանը կարևորեց հայոց բանակի գոյությունը։ Նշեց, որ աշխարհում շատ ազգեր կան, որոնք դարեր շարունակ պատերազմական դրության մեջ են, սակայն նրանց բոլորին միավորում է ազատ լինելու համար ազգովի պայքարի դուրս գալու վճռականությունը, ուստի շատ կարևոր է, որ նման տեսակ ուժը կառավարվի հմուտ ռազմական գործիչների կողմից. բանակը չպետք է վստահել անփույթ, եսասեր և շահամոլ մարդկանց, առավել ևս՝ ապազգային։ Բանակը պետք է լինի յուրաքանչյուր հայ ընտանիքի հավատամքը, քանի որ այն մեր խաղաղության միակ գրավականն է, մենք պարտադրված ենք ազգ-բանակ դառնալ, որպեսզի իրականացնենք մեր ազգային երազանքները։ Ա․ Ծուլիկյանը ապա խոսքը փոխանցեց ցուցահանդեսի հեղինակին։
Զ․ Ըռքոյանը ողջունեց ներկաներին և շնորհակալություն հայտնեց Ա․ Ծուլիկյանին և «Թեքեյան» կենտրոնին՝ մշտապես աջակցելու համար նման միջոցառումները, կարոտով հիշեց այն տարիները, երբ Բերձորի համար 1 դպրոցի աշակերտները մեծ խանդավառությամբ մասնակցում էին թեքեյանական օլիմպիադաներին։ Անդրադառնալով ցուցահանդեսին՝ նա նշեց, որ չնայած մենք այս տարի տոնում ենք մեր բանակի 33 – ամյակը, սակայն Հայոց բանակը 33 և կրկնակի դարի պատմություն ունի։ Հայոց բանակի մասին հիշատակվում է նույնիսկ Աստվածաշնչում, երբ Աստված ասում է՝ գնացե՛ք և կանչեք Թորգոմաց տան զինվորներին, թող գան ճնշեն այդ անօրեններին։ Այնպես որ, հայկական բանակը եղել է, կա ու կլինի։ Իսկ ցուցահանդեսին անդրադառնալով՝ ասաց, որ երբ 1988 թվականին սկսվեց Արցախյան շարժումը, բոլորին պարզ էր՝ այն մեծ թափ է հավաքելու, պետք է պատրաստվել պայքարի, քանի որ ոչ ոք հենց այնպես Արցախը մեզ չի նվիրելու։ Այսպիսով ստեղծվեցին բազմաթիվ ռազմական ջոկատներ, օրինակ՝ Հայոց ազգային բանակը՝ ՀԱԲ-ը, Անկախության բանակը և այլ բանակներ, զորամիավորումներ։ Ստեղծվեց Բերդաձորի ինքնապաշտպանական խորհուրդը։ Այս խորհրդի կազմում էլ 1989թ. օգոստոսից մեկնեց Բերդաձոր և այնտեղ էլ սկսեց լուսանկարել մարտական գործողությունները, հանդես գալ լրատվությամբ։ 1996 թվականին տեղափոխվել է Արցախի Քաշաթաղի շրջանի Բերձոր քաղաք, որտեղ, սկզբում լինելով կրթական համակարգում, այնուհետև դառնալով շրջանային թերթի գլխավոր խմբագիրը, մշտապես փորձել է լինել բանակի կողքին։ Զ․ Ըռքոյանը նշեց, որ ոչ միայն ինքը, այլ նաև ամբողջ Քաշաթաղի շրջանը մշտապես սերտ կապի մեջ է եղել Արցախի Պաշտպանության բանակի հետ։ Միշտ կազմակերպվել են այցելություններ զորամասեր։ Շրջանն իր կամավորական ջոկատներով մասնակցել է բոլոր մարտական գործողություններին թե՛ 2014թ. օգոստոսին, թե՛ 2016թ. քառօրյա պատերազմին, թե՛ 2020 թվականին։ Նա նշեց, որ 2014 թվականին կամավորականների ջոկատի մեկնելը լավ կհիշի այն ժամանակ Քաշաթաղի շրջանի զինկոմ Սայաթ Լոքյանը, որը նաև ներկա էր միջոցառմանը։ Զ․ Ըռքոյանը հատկապես նշեց, թե ինչ ոգևորությամբ և ուրախությամբ էին դիրքերի տղաները կարդում քաշաթաղցի դպրոցականների նամակները, ոմանք նույնիսկ հետագայում կապվում էին իրենց նամակ գրած երեխաների հետ:
Ցուցահանդեսում ներկայացված են այս ամբողջ ընթացքի՝ 1989-2024 թվակններին արված լուսանկարներ։ Լուսանկարներից յուրաքանչյուրն ունի իր պատմությունը, ոչ մի պատահական կադր։ Որոշները ծանր հուշով է ներկայացնում, որոշները՝ քաղցր հիշողությամբ: Օրինակ՝ 1990թ. Բերդաձորի Հին շեն գյուղի պաշտպանության ժամանակ նահատակված երևանցի հատուկջոկատային Վաղինակի մասին. «Առավոտյան դիրքերում լուսանկարեցի, երեկոյան… համալրեց Լուսե բանակի շարքերը»: Նույն գյուղից Վարսենիկ մայրիկին հիշում է որպես Հայ մոր խորհրդանիշ, որի օրհնանքով են միշտ բարձրացել գյուղի պաշտպանական դիրքերը: Լուսանկարների դեմքերից շատերն այժմ մեզ հետ չեն, սակայն նրանց արած գործերի մասին մինչ օրս խոսվում է հիացմունքով։
Ցուցադրությունում մի հատված էլ նվիրված է 2020թ. պատերազմից հետո ստեղծված ռազմամարզական կառույցների գործունեությանը, որոնց հետ համագործակցում է հայրս և առավել է կարևորում նոր սերնդի դերը մեր բանակի կյանքում: Կան կադրեր նաև 2020թ. 44-օրյա պատերազմի օրերին Բերձորի իրադարձությունների մասին:
Բացման արարողության ժամանակ ազգային երգով ու ռազմապարերով ներկայացան Երևանի Պեյո Յավորովի անվան համար 131 դպրոցի (տնօրեն՝ Նաիրա Զաքարյան) սաները՝ պարուսույց Զեփյուռ Դոլվաթյանի հետ։ Դպրոցի կազմակերպիչ Մարիամ Ոսկանյանն ասաց, որ իրենց կրթօջախը պատահական դպրոց չի, որ ներկայանում է այսօր, այստեղ է առաջինն ազգային երգի և երաժշտության ուսուցիչ եղել Գագիկ Գինոսյանը, և հենց իրենից են երեխաները և նրանց ուսուցչուհին սովորել պարերը, երգերը։ Իրենց ելույթը նվիրեցին, ինչպես նշեց Մ․ Ոսկանյանը, իրենց ընկեր Գագիկին։
Ցուցահանդեսին անրադարձել են մի շարք լրատվականներ, անհատներ, ինչը գովելի է, քանի որ այժմ առավել կարևոր է հիշել և գնահատելը Հայոց բանակի դերն ու վաստակը մեր պետականության կառուցման հարցում։
Արցախի ԿԳՄՍ նախկին նախարար Նարինե Աղաբալյանը, որը ներկա էր ցուցահանդեսի բացմանը, ասաց․ «Այսօրվա խորհուրդն ինձ համար տղերքի աչքերին նորից նայելն ու զգաստանալն է։ Պարտք ենք մեր տղերքին՝ իրենց թափած արյան համար ու պիտի վերադարձնենք նրանց պահած հայրենիքը։ Լուսանկարները մեր փառավոր անցյալի, մաքառումի, նվիրվածության վկայությունն են և ևս մեկ ապացույցն այն բանի, որ մեր ուժերին հավատալով և համախմբվելով՝ ունակ ենք պայքարելու և հաղթելու»։
Վլադիմիր Նիկողոսյանը նշեց, որ լուսանկարները հուզիչ են, քանի որ նայելով հիշում ես քո անցած ամբողջ ճանապարհը։ Մուշեղ Գասպարյանը կարևորեց արցախցիների՝ իրենց հետ կատարվածի մասին, իրենց զգացածի, իրենց կորստի մասին անընդհատ խոսելը։ Եվ ի վերջո դա կտա իր արդյունքը, արցախցին կվերադառնա Արցախ։
Արցախի ԿԳՄՍ նախկին նախարար, այժմ Հովհաննես Թումանյանի թանգարանի տնօրեն Լուսինե Ղարախանյանը ևս ներկա էր ցուցահանդեսին։ Իր ֆեյսբուքյան գրառման մեջ նշում է․ «Լուսանկարներում Արցախյան բոլոր պատերազմների ազատամարտիկներն են։ Ի դեպ, նրանցից շատերը զոհվել են։ Ցուցահանդեսն առերեսում էր խղճի, անցյալի ու նոր տեսիլքների։ Շնորհակալություն լրագրող, ազատամարտիկ, մտավորական Զոհրաբ Ըռքոյանին»։
Հ․ Գ․ Ֆեյսբուքյան գրառումներով են հանդես եկել նաև շատերը՝ գնահատելով արված հսկայական աշխատանքը։ Նշել են Զ․ Ըռքոյանի վավերագրական աշխատանքի կարևորությունը, որի շնորհիվ հետագա սերունդները պետք է ծանոթանան հատկապես Քաշաթաղի պատմությանը։ Քաշաթաղցիների գրառումները հատկապես հուզիչ են, ովքեր գնահատում եմ հեղինակի մարդկային որակները՝ նրան կոչելով նույնիսկ Քաշաթաղի խորհրդանիշ։
Լուսիկ Սահակյան․ «Փաստ է, որ ձեր կատարած աշխատանքը ապացույցն է մեր լինելության մասին։ Եվ ապագայի հիմքը պիտի դառնա նոր պահանջների ու պայքարի։ Ոչինչ չպիտի մոռացվի։ Կեցցեք»։
Քաշաթաղի շրջանի Գանձա գյուղի նախկին ղեկավար Նարեկ Հովհաննիսյան․
«Հիասքանչ լրագրող, մեծատառով մարդ։ Ես կասեի Քաշաթաղի խորհրդանիշ»։
Երևանի Աշոտ Նավասարդյանի անվան թիվ 196 հիմնական դպրոցի տնօրեն Անուշ Նավասարդյան․ «Մեծ վավերագիր եք, պարոն Ըռքոյան ջան։ Հսկայական աշխատանք եք կատարել, ինչը ինֆորմացիայի մեծ աղբյուր է ներկա և ապագա սերունդների համար»։
Ցուցադրությունը շարունակվում է․ այս օրերին ցուցասրահ են այցելում հատկապես դպրոցականները։ Բացման օրը, բացի Պեյո Յավորովի անվան դպրոցի սաներից, ներկա էին նաև «Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրի լուսանկարչության բաժնի, ինչպես նաև՝ Արմավիրում գործող «Տիգրան Մեծ» ռազմամարզական վարժարանի սաները։ Վարսենիկ ԸՌՔՈՅԱՆ