(Պատմվածք)

ԿԻՄ ԳԱԲՐԻԵԼՅԱՆ
Պատմի` լսեք:
Աշխարհի բոլոր կողմերը ման եկած, տեսած հող ու ջուրը ոտի տակ տված, նախ ռուսի բանակում` ճապոնացու դեմ կռվեց, հետո գերմանական ֆրոնտում վիրավորվեց` տուն պիտի գար, չեկավ: Ոտի վիրավորն ի՜նչ է, երկու ամիս չանցած, լավացավ: Գնաց կռիվը շարունակի` տեսավ խառնակ է վիճակը: Հեչ գլխի ընկնելու բան չէր. ռուսի լեզուն ջրի պես գիտեր, ռուսի լեզուն` ջուր, ազատ կխմեր, բայց հեշտ չէր հասկանալ այդ խառնակությունը: Տասնյոթին էլ որ ցարը ընկավ` թեկուզ հին զինվոր, փորձված կռվող, բայց էլի գլխի ընկնելու բան չէր: Ու դարձավ Կարմիր: Եվ պիտի կռիվը էլի շարունակեր, որ հիմնովին գլխի ընկներ: Հետո Միջին Ասիայի ավազուտներում բասմաչների դեմ կռվեց: Էնպես կռվեց, որ գլխի չընկնելը դարձավ հասկանալի: Հետո` էդքան տեսած-քաշածը մի հրացան, մի փոշոտ շինել էր, հանձնեց, եկավ տուն: Եկավ` քառասուն տարեկան: Գնաց` քսան, եկավ` քառասուն: Եկավ` գյուղը տեղում չէր, գյուղը քոչել էր: Գյուղը առաջ վերեւում էր, հիմա ներքեւ էր իջել: Գյուղը անտառի մեջն էր` իջել էր Հարթը: Քառասուն էր տարիքը` կճանաչե՞ն: Թայ-թուշը ճանաչեցին:
«Էս մեր գյո՞ւղն է»։
Դեռ չշինված գյուղ էր, բայց ծուխ շատ կար: Բառաչ էլ կար, մայուն էլ, հաչոց էլ: Անասուն որ եղավ, շունը պետք է: «Մեր գյուղը` թուրքը թողե՞ց, որ գյուղ մնա: Մեր գյուղը վերեւում է, ավերակված, անիծված»: Տերտերն ասել էր` հին գյուղատեղը մեզ նոր խաթա էլ կբերի, իջել են: Հին գյուղը Չընգըլում էր:
Չընգըլից ներքեւ գյուղ կա` Հացձորը, մնացել է: Էս մի ներքեւը` Գյունեն, մնացել է: Չընգըլի միջի գյուղը չի մնացել:
Թողել, փախել էին, որ թուրքը չգա, կոտորի: Մարդ-կնիկ, մա¬նուկ-մեծ: Էդքան շատ ղսմաթ ունե՞ր թուրքը, բասմաչից էլ շա՞տ… Թյո՛ւ… Թքեց ու կացնի կոթը սեղմեց մատներում` ամո՛թ:
Հինգ, տասը, տասնհինգ կիլոմետր` Ղլիջ գյուղի գյուղատեղն է հին: «Թըխկ-թախկ»,- արձագանքը Չընգըլի ծմակներում բարձր հնչեց: Ծառերը իրար փոխանցեցին կացնի արձագանքը, մեծերը` մեծ, փոքրերը` փոքր: «Թըխկ-թախկ»,- ավերակները ուրախ ձայնակցեցին:
Որպեսզի նոր տունը հիմնովին կառուցվեր, տանտիրուհի պիտի ունենար: Չկար: Իջավ ձորի գյուղերը` աղջիկ ուզելու:
2.
Աշխարհի բոլոր կողմերը ման եկած, տեսած հողն ու ջուրը ոտի տակ տված` աղջիկ ուզելը հեշտ բան չէր:
«Պսակվել կուզեմ»:
« Ջանըմ, աղջիկ ուզելը խաղուպա՞ր է, ինչքան էլ ասես` ազապ եմ»: Մեկ-մեկ մտավ տները․ «Մարդու տալու աղջիկ չունե՞ք»։ Ով կարծեց` հանաք է անում, ինքն էլ հանաք արեց: Հանաք անողի ծիծաղը երեսին մնաց` մեկական չափալախ էր թունդ` ազդու, սաստող, տեղին: «Աղջիկ ուզելը հանաք չէ»։ Մեկ ուրիշն ասաց` որտեղա՞ցի ես, մարդ: Ասաց` Ղլիջից։ «Ղլիջը Մեքքայո՞ւմ է, Երուսաղեմո՞ւմ է, մարդ, ղլիջցի բոլորին գիտեմ, դու ո՞վ եա»։ «Ղլիջցի»։ «Լավ, ղլիջցի ումոնցի՞ց ես»։ «Տեփնանց ցեղից: Մելիքը գիտե՞ս, Դանիե՛լը, Ծա՛տուրը, Մո՛սին»։
Փա¯հ, հացձորցին ղլիջցու մշտական ախպերացուն է, բայց ղլիջցու կողքն էլ էդքան հա՞ստ: Ղլիջցին գյուղը թողեց, իջավ Հարթը: «Ո՞վ ես, մարդ, ճիշտն ասա»։ «Ղլիջցի… Դե քսան տարի Ղլիջից կտրված… Եկա` գյուղը քոչել էր: Ասում են թուրքը.․»։ «Բարբարոսի տունը աստված քանդի… Աղջիկն ո՞ւմ համար ես ուզում»։ «Ինձ համար: Հին Ղլիջում տուն եմ սարքում, տանտիրուհի չկա»։
«Բա խի՞,- հացրին,- մինչեւ էսօր ազապ ես, ցավ ունե՞ս մեջդ»:
«Սալդաթ էի, մի ֆրոնտը պրծավ` մյուսն սկսվեց: Հետո, մյուսը, ու քսան տարի, էլի»։ «Ընդուր ես էդքան ղսմաթով, տղամարդ չմնաց որ… Ի՞նչ կուզես»,-նորից հարցրին։
«Առնելու աղջիկ` սրբի, լվանա, թխի, եփի, կարկատի: Կին: Ազապ աղջիկ:
Երեխով, ամեն ինչով: Մեր գյուղը պիտի գյուղ մնա, թեկուզ միայն մեզնով.. Մեր գյուղը պիտի ապրի»։
«Հերը՞դ…»։
«Մեռել է»։
«Մե՞րդ…»։
«Չկա»։
«Ախպեր, քո՞ւր…»։
«Հարթում են… Ողջ գյուղի հետ: Բայց Չընգըլի գյուղը պիտի ապրի: Հա՛, պիտի»…
3.
Չընգըլը` բա¯րձր-բա¯րձր, բայց արեւը Քյաթուկա սարից է ելնում: Քյաթուկա սարը` սիրուն-սիրուն, գարնանը ծխամորճ է ծխում գոլորշի-գոլորշի, ամառը` սեւ-կապույտ, աշնանը` չես կարող որոշել իսկական գույնը: Ձմեռը որ գալիս է` պառավի մազ, բայց գլուխը` բարձր:
Չընգըլի դիքում կանգնես, Քյաթուկա սարի խոնավ գոլորշին առանց ներքեւի ձորերը մտնելու լուռ գա, մտնի մեջդ, խտղտացնի աչքերդ․ հոգիդ չգիտես մարմնիդ որ մասից` իջնի¬բարձրանա, հասնի աչքերիդ, ջուր դառնա, կախվի թարթիչներիցդ` հոգիդ թռա¯վ-գնա¯ց…
-Ո¯ւր…
Մի արծիվ (արծիվ, թե՞ անգղ) լազուրում չափի անսահմանությունը թեւերի հպարտ բացվածքով: Անսահմանությունը անգղի (անգղի, թե» արծվի) թռիչքում նոր ձեւ ստանա` կլոր: Վերացած հայացքդ հատի լազուրի տիրակալի գծած կլոր ան-սահմանությունը` վերից-վար, կողից-կող, եզրաեզր` է¯հ, հոգի մնա՞ց մեջդ…
Մի բուռ ցորեն է մարդուս կյանքը` հատիկ-հատիկ, ամեն մի հատիկը` մի օր: Մի ամիս: Մի տարի… Մարդս բռաչափ հուշեր է ցանում բռաչափ կյանքում, քանի՜սն են նրա բերքին նայում: Քանի՜սն են հետո հիշում նրա բռաչափ կյանքը: Թե հիշում էլ են` շա¯տ քիչ: Ո՜վ է այս քչի համար հոգոց քաշողը, ո՜վ…
Սրանք` մեր սեւ-կապույտ-մշուշագույն սարերը, խոնավ, համր սարերը՝ եղել են, կմնան: Սրանք մի բուռ ցորեն չեն, ցորենի բռաչափ կենտ-հատիկ են` պինդ, ամուր: Այս բռաչափ կենտ հատիկն էլ որ հոգնեցնի հոգատար բուռը… Ո՜վ է այս չեղյալ ցավին դարման անողը։
Ուրիշ էլ ով, եթե ոչ` ժամանակը, որ նման է մեր երկնքի գույնին ու մեր երկնքի նման անհասանելի է ու շոշափելի, հեռու եւ մոտ:
Մեր սարերը` սեւ-կապույտ-մշուշագույն, ու նրանց վրա մշտնջենական խոնավ թախիծ կա մշուշի տեսքով` հա¯մր-հա¯մր… Այստեղ լեգենդներ են հյուսվել, առասպելներ են չափազանցվել, երազներ են խառնվել մեր սարերի խոնավ զեփյուռին ու զեփյուռի նման հալվել։ Հիշող կա՞․․․
Մեր գյուղը` ծեր այա, փեշեր ուներ շուրջը փռած, գլխում` հին ու նոր հուշեր, աչքը` երկնագույն ժամանակին, ո՜ւր է…
4.
Աշխարհի բոլոր կողմերը ման եկած, տեսած հողն ու ջուրը ոտի տակ տված` պիտի ապրեր գյուղի փոխարեն: Գյուղի տեղը հո՞ կա: Գյուղի շուրջը անտառները հո՞ կան: Հարթի գյուղը որ միավորվեց հարևան գյուղերի հետ՝ անտառ ու ձոր միավորյալ էին, տվին թե` պահիր: Ասաց՝ «Հին գյուղի հետ անտառն էլ կպահեմ»:
Ծուխը ելնում էր, Չընգըլի քամին` ընկեր, ծուխը ուղիղ էր բարձրացնում, որ հեռվից տեսանելի լինի, որ իմացվի` գյուղ է:
Տավարը մեկ էր, երկու, երեք: Դառավ մի փոքրիկ նախիր:
Ոչխարը` ինչքա՞ն էր` դարձավ հոտ:
Խոզը դարձավ բոլուկ:
Շունը` շնանոց:
Բայց երեխա չեղավ: Կինը չբեր էր: Սպասեցին… Չհաշտվեցին ճակատագրի հետ, բայց սպասեցին: Ծուխը պիտի շարունակվի:
Տավարը պառավում էր, սատկում: Ոչխարը, խոզը, շունը` սատկում:
Ոչ մեկը չէր ծախում, թող շատ երեւան, թող գյուղի նման լինի:
Նոր Ղլիջից խռովեց, նոր ղլիջցիներից խռովեց: Ամենքից խռովեց:
Համարյա մոռացան իրենց: Անտառապահին հիշողն ո՜վ է. քուր¬ախպերը եթե խռովեն… Քուր-ախպերից խի՞ խռովեց. կարող էին չէ՞, գալ-գնալ: Չեկան-չգնացին: Անիծված է… Ո՞վ է անիծել, բա հարյուր տարվա գերեզմանոցից կխռովե՞ն. հեր ունեք թաղած, մեր, պապ, տատ, հարազատներ: Էն աշխարհում էլ պիտի՞ հորից-մորից հեռու ապրեք…
Իր բաժին Աստծուց էլ խռովեց: Աստված իր տվածն է առնում, իրեն ի՜նչ է տվել, որ առնի: Առանց Աստծո ի՜նչ տուն, ի՜նչ օջախ: Ի՜նչ գյուղ: Որ զավակ չեղավ, գյուղը ո՞նց պիտի ապրի: Ինչքա՞ն: Ասենք` ապրեցին իննսուն, հարյուր, հարյուր տասը տարի, հետո՞: Վե՞րջը:
Պիտի իրենք երկար ապրեն, որ գյուղը երկար մնա, ամենքի լա՛չու…
5.
«Կնիկ, թե շուտ մեռանք` մեզ ամոթ, պիտի ապրենք հարյուր… շատ..»։ «ՙԷ՜հ, Աստծո միննաթը որ չունենք «։ «Հարյուր պիտի ապրես: Ես քսան տարով մեծ եմ, հարյուր քսան պիտի ապրեմ»։ «Մեզ ո՞վ կթաղի»։ «Թաղող կգտնվի, դու հարյուր պիտի ապրես, կնիկ, ես` հարյուր քսան…»։ «Էս ջանով պիտի՞ հարյուր ապրեմ»։
Կա՛պրի: Չընգըլի օդը` մաքուր, ջուրը` զուլալ, ապրողը կապրի: Պիտի: Բայց որ սիրտդ դարդը կալած է` կապրե՞ս: Կին է, դարդը զավակ է` չունեցավ: Դարդը մարմնում կապրի, հետո ցավ կդառնա: Ցավը չանգեր ունի` որտեղդ բռնեց` բաց չի թողնի: Կբռնի: Մեջքը հենա բռնել է` կուչ կածի, կկռացնի, կգցի տեղաշորը:
«Աստծու աշխարհին երեւի պետքական չեմ, պետքական լինեի` զավակ կծնվեր»։
Ապրելը դժվա՞ր է: Ապրելը դժվար չէ, պիտի պետքական լինես, որ ապրես: Ո՜ւմ է ինքը պետք․ գոնե մի կենտ զավակ չունեցավ: Ունենար` կապրեր: Ինչքան ասես` զավակի հետ կապրեր: Անզավակ կապրի՞: Չի՛ ապրի:
«Կնիկ, անզավակ էլ ապրիր: Որ մեռնենք` գյուղն էլ կմեռնի»։
6.
Մի առավոտ ելավ` չէ: Մեռնելու ցավն էր, բռնել էր: Դարդն էր, ցավ էր դառել: «Չտխրես, մարդ, գնում եմ: Անզավակ եմ գնում»։ Վաթսուն էր` մնացած տարիներն ո՜ւր են: Մնացած տարիները մեծ թիվ են, հաշվել հնարավոր չէ։ «Չտխրես, մարդ, դու ապրիր, որ գյուղն ապրի։
Մեռնելը հաստատ էր: «Ես թաղող ունեցա, մարդ, քեզ ո՜վ կթաղի»։
«Գյուղը պիտի ապրի։ Չէ, բայց ո՞նց ապրի` գյուղը իրենք են` մարդ-կնիկ․․․ Տավարը, ոչխարը, խոզը, շունը, հավ-ճիվ` գյո՞ւղ են: Գյուղը` մարդն է, Աստծու ստեղծածը։ Քառասուն տարի գյուղն իր ապրելիքն ապրել է: Քառասուն տարի գյուղը մարդ-կնիկ էր՝ տավարով, ոչխարով, խոզերով, շուն ու հավ-ճիվով: Ուրեմն ապրած ութսուն տարիներն իզուր էին: Ապրած ութսուն տարին քոռ կոպեկ չարժեր:
«Մարդ, քեզ թաղող..․»։ Օրենք է, պիտի կեսօրին մեռներ: Օրենք է, պիտի մյուս կեսօրին թաղվեր:
Բակում երկու փոս փորեց, ողորմածիկին ամփոփեց մեկում:
«Գնացիր, կնիկ, իրիկունը կգամ: Գնամ, ասեմ, որ էլ անտառը պահող չկա, թող նոր պահակ դնեն: Համ էլ ապրանքը բաց թողնեմ, գոմում չմնան` սոված սատկեն: Իրիկունը կգամ, ինձ սպասիր»․․․
7.
Այսքա՛նը: Հետո կպատմի, որ իրիկունը գոմի դուռը կոտրած էր, փարախի դուռը կոտրած էր, խոզանոցի դուտը կոտրած էր: Կապած շուն չկար: Տան դուռը միայն գոցված էր` եկող մարդ լինի՝ մնալու տեղ ունենա: Իրիկունը բաց շիրմափոսում մեռնող մարմինը աստիճանաբար մեռցնում էր ապրած 29200 օրերի ստվերները: Իսկ հոգին… Հոգին դուրս էր եկել, ճախրում էր սեւ-կապույտ-մշուշագույն լեռների վրա, եւ եթե մեկը տեսնում էր, տեսածը արծիվ էր (թե՞ անգղ): Արծիվը (անգղը) լարված թեւերով շրջագծում էր լազուրն ու աղեկտուր կռնչում, վախենալով իջնել ներքեւ, դեպի մեռնող մարմինը, որից մարդաբոյ բարձր, նեղ փոսի շուրջը շները լուռ մարդացել էին:
Գիշերը, եթե մեկը տեսնում էր, տեսածը բու էր, որ նույն լացն էր ողբում` առանց հանգրվան փնտրելու: Տեսնող աչքը եթե այսքանը տեսներ` կապրեր նաև ամբողջ պատմածը՝ բառ առ բառ, հնչյուն առ հնչյուն։ Լսե՞ց…