Շուշիի ՚Վարանդաՙ երգչախմբի հիմնադիր-ղեկավար լիբանանահայ Զաքար Քեշիշյանը մոտ երկու ամիս է, ինչ Երևանում է՝ շարունակելու համար ավելի քան 32 տարի առաջ Շուշիում սկսած առաքելությունը: Մեր հարցազրույցը Զաքար ՔԵՇԻՇՅԱՆԻ հետ, որը կայացել է Հովհաննես Թումանյանի թանգարանում:
– Մի տեսակ անսովոր է ու ոչ բնական. Զաքար Քեշիշյանը հերթական անգամ գալիս է Հայաստան ու Շուշի չի կարողանում գնալ։ Եվ այդպես՝ 2020 թվականի աշնանային պատերազմից հետո։ Դա Ձեզ թևաթափ չի՞ անում։
– Եթե թևաթափ պիտի արվեր, ո՛չ ես պիտի գայի, ո՛չ այս հարցազրույցը ունենայի և ո՛չ էլ ՚Լուսարարՙ -ը պիտի պահպանվեր այստեղ որպես վտարանդի թերթ: Մեզ շատ պատահած է, որ կորցրել ենք մեր հայրենիքի մասեր, սակայն մեր մեջ չենք կորցրել դա: Հայրենիքը նախ մարդու մեջ է՝ ինքն ու իր հայրենիքը: Եվ այնքան ժամանակ, որ ինքը իր մեջ կրում է հայրենական արժեքներ, հույսը, հավատը, նվիրումը, սերը, պայքարելու ոգին իր մեջ չեն կոտրվում՝ վերստին ազատագրելու համար այն հատվածը, որ ապօրինաբար զավթվել է իրենից: Ինչպես Մուշը, Վանը, Սասունը, Մուսա լեռը մենք սրտի, հոգու մտքի մեջ չենք հանձնել թշնամուն, այնպես էլ Արցախը պետք չէ հանձնենք: Եթե չհանձնենք մեր մեջ, ուրեմն կորած չի: Իսկ եթե մեր մեջ կորցնենք այն և հուսալքվենք, հիասթափվենք և դառնանք աշխարհաքաղաքացի, որը մեծ վտանգ կա այդպես լինելու, և հավանականությունն էլ շատ մեծ է, այդ պարագային մենք իսկապես կկորցնենք, և այդ ժամանակ ոչ թե դժվար, այլ անհնարին կլինի ինձ համար հարմարվելը: Չհուսալքվելու, չբարոյազրկվելու, նաև իմ տեսակների հետ այդ աշխատանքը կատարելու հավատքով եմ եկել:
– Դժվար չէ՞ր ցաքուցրիվ եղած արցախցի շնորհալի երեխաներից նորից երգչախումբ ձևավորել։
– Դժվարը երեխաներին հավաքագրելն էր: Ափսոս, Գորիսից մինչև Գյումրի սաները ցրված են: Հնարավոր եղավ 73 երեխա հավաքագրել Երևանից, Աբովյանի և Մասիսի շրջաններից և այս տարի ծրագիրն իրականացնել նրանց հետ: Ուրախ եմ, որ իրենք կան, երգում են: Դժվար էր նաև առաջին հանդիպումը, երբ ես ուզում էի գնալ, բայց կարծես ոտքերս չէին գնում, երգի նման՝ ՚Կանգնել եմ, գալ չեմ կարող, լցվել եմ, լալ չեմ կարող՚: Այդ վիճակն էր, թե ինչ պիտի ասեի երեխաներին, ինչպես պիտի ասեի, ինչպես պիտի սկսեի: Այդ մտորումներում էի, սակայն երբ հասանք, փաթաթվեցինք իրար, արդեն սկսեցինք կատակներով, ինքնաբերաբար բնական հունով ընթացավ աշխատանքը:
– Արցախի կորուստը, բռնագաղթը թեմատիկ առումով ազդե՞լ են երգացանկն ընտրելիս, եթե համեմատում ենք 10-20 տարի առաջվա «Վարանդա»-ի հետ։
– Հայոց ցեղասպանությունից հետո Մարտիրոս Սարյանը ողբերգական, պաթետիկ պատկերներ նկարելու փոխարեն ծաղիկներ նկարեց: Դա ինձ համար օրինակելի վարքագիծ էր: Անշուշտ, հայրենասիրական հղումը կա երգացանկում, բայց ոչ՝ ամբոխավարական, այլ արվեստի որակյալ երգերով: Իսկ բնականաբար Սարյանի ծաղիկների պես երգացանկում գերակշռող մասը կատակն է:
– Մտադի՞ր եք «Վարանդա»-ն ներկայացնել նաև արտերկրում։ Թվում է՝ ստեղծված իրավիճակում դրա անհրաժեշտությունն առավել կա։
– Շուշիում իմ նպատակը եղել է ՚Վարանդաՙ-ի միջոցով հայ երգարվեստը հնչեցնել, տարածել Արցախում: Առիթ եղել է քանի մի անգամ Երևան գալ, մի անգամ էլ Բեյրութ գնալ, սակայն այդ բոլորը նպատակակետ երբեք չեն եղել: Բայց հրավերներ լինելու դեպքում սիրով կընդառաջենք , սակայն մենք անձնապես այդ ուղղությամբ աշխատանք չենք ծավալել:
– Երգչախմբի սաներից շատերն արդեն հասուն տարիքի են։ Ի վերջո, երեք տասնամյակից ավելի ժամանակ է, ինչ այն գործում է։ Նախկին սաների հետ կապեր պահո՞ւմ եք։
– Բարեբախտաբար համացանցի այս դարում դա հեշտացել է: Առաջին տասնամյակում, քսանամյակում թերևս բավական դժվար էր, որովհետև նամակագրական կապ էր, նաև ես հիշում եմ, որ Լիբանանից Արցախ մի ճամպրուկ նամակներ էի բերում-տանում: Լիբանանի իմ ՚Կարկաՙչ երգչախումբը և ՚Վարանադաՙ -ն քույր երգչախմբեր էին, և նամակագրական էր կապը: Հիմա շատ ավելի հեշտացել է այդ մեկը, որովհետև մարդիկ կարող են հաղորդակցվել հեռակա: Իսկ կապը պահպանվում է: Յոթ-ութ հարյուր սաներ են անցել մինչև հիմա, բոլորի հետ մշտական կապ դժվար է պահել, անշուշտ, սակայն որոնք երկար ժամանակ են երգել, և որոնք հավատարմություն են զգում երգչախմբի նկատմամբ, նրանց բոլորի հետ կապերը կան, և այդ կապերը շատ ջերմ են, գեղեցիկ: Եվ ոչ միայն ՚Վարանդա՚-ի, Լիբանանի իմ ՚Կարկաչՙ, ՚Այգՙ, ՚Կաքավիկՙ, ՚Ծիածանՙ՝ այժմ և նախկին երգչախմբերի սաների հետ, որոնց թիվը երկու հազարը կանցնի և որոնք աշխարհով մեկ սփռված են: Ինձ համար մեծ ուրախություն է նրանցից որևէ մեկին շատ հաճախ, գրեթե ամեն օր տեսնելը: Իսկ վերջերս, որպես Համազգայինի կենտրոնական վարչության նախագահ, Համազգայինի 95-ամյակի առիթով շրջագայեցի Կանադայում, Ամերիկայում, Քուվեյթում, Կիպրոսում, ամեն տեղ հանդիպեցի և՛ Արցախի, և՛ լիբանանահայ իմ սաներին, որոնք արդեն ընտանիքներ են կազմել, սակայն շատ ջերմությամբ եկան ինձ ողջունելու: Շատ ջերմ հարաբերություններ են: Այդ զգացողությունը մեծ հարստություն է ինձ համար, իմ գլխավոր հարստություններից մեկը, որն աննյութեղեն է, և ինչքան էլ փող ունենա մեկը, այդ զգացումը չի կարող գնել:
– Համազգային հայ կրթական և մշակութային միության ատենապետի պաշտոնում գտնվելը, որը երևի շատ ժամանակ ու ջանքեր է խլում, չի՞ խանգարել Երևանում «Վարանդա»-ն վերածնելու Ձեր նախաձեռնությանը։
– Համազգայինի կենտրոնական վարչության անդամության և նախագահի պարտականությունները կատարում եմ մեծ սիրով, և դա կամավոր աշխատանք է Համազգայինի կառույցի մեջ: Համազգայինը 19 երկրների շրջանների մեջ ամեն տեղ ունի իր վարչությունը, ունի պարախմբեր, երգչախմբեր, թատերախմբեր, ճեմարաններ, դպրոցներ, և այդ բոլոր աշխատանքները պահել-պահպանելու գործը մարդիկ կատարում են կամավորաբար: Ես էլ 18 տարեկանից զինվորագրվել եմ Համազգային ծառայության դաշտը, մի աշխատանք, որ այս քառամյա հանգրվանին վստահվեց ինձ ղեկավարել, և կատարում եմ մեծ սիրով: Անշուշտ, ժամանակ խլում է, ամառային այս աշխատանքը Համազգայինի շրջանների և ընկերներիս հետ զուգահեռաբար կարողանում եմ կատարել հեռակա՝ համացանցային կապերով և բարբեբախտաբար չի խանգարում: Անշուշտ, մարդիկ կարող են իրենց մտքի մեջ համատեղեցնել, բայց կշեշտեմ՝ ՚Վարանդաՙ-ն Համազգայինի երգչախումբ չէ, Արցախի պետական երգչախումբ է, և իմ ատենապետ լինելու հանգամանքը նույնիսկ չի նպաստում, ես չեմ ՚շահագործում այդ հանգամանքը, որպեսզի ՚Վարանդաՙ երգչախմբի համար ավելի ձեռնտու պայմաններ ստեղծեմ, որովհետև ես կհավատամ, որ Արցախի խմբերը, որոնք այսօր Երևանի մեջ մեծ դժվարություններով կգոյատևեն, ՚Վարանդաՙ-ն նրանցն մեկն է և ոչ մի առավելություն չի վայելում ինձ համար:
– Կխնդրեինք համառոտ պատմել ձեր առաջիկա ծրագրերի մասին։
– Այս ամառ ես ունեմ երկու մայր ելույթներ. մեկը շվի-դուդուկ-դաշնամուր ելույթն է, որ այս անգամ ևս տիկնոջս՝ Կամիլլայի հետ պետք է տայի, սակայն նա այս տարի չկարողացավ գալ, և հետևաբար մեծ սիրով կատարում եմ Արցախի լավագույն դաշնակահարուհիներից և ՚Վարանդաՙ-ի դաշնակահար տիկին Նադեժդա Հակոբյանի հետ: Նպատակս է Արցախի և Երևանի մտավորականերին, որոնց հետ կարճ ժամանակ այստեղ լինելու համար շատ հաճախ բոլորին տեսնելու առիթ չի լինում, մի համերգով բոլորին խմբել, համերգ տալ, հետո միասին քիչ մը զրուցել, զիրար տեսնել: Իսկ երգչախմբի համերգը պետք է տեղի ունենա կամերային երաժշտության տանը սեպտեմբերի 13-ին, մեկ մայր ելույթ: Սակայն նաև ծրագրվում է մոտակա քաղաքներում ևս ելույթներ ունենալ, տեսնենք՝ թե երբ և որտեղ:
– Հուսանք, մեր հաջորդ հանդիպումը տեղի կունենա վերստին ազատագրված Շուշիում։ Համենայն դեպս, «Լուսարար» թերթը, որը միշտ էլ եղել է «Վարանդա»-ի գործունեությունը լուսաբանող տեղեկատվական հարթակներից մեկը, սրտատրոփ սպասում է այդ օրվան։
– Շնորհակալ ենք, նաև այս զրույցի համար, ուրախ եմ, որ ՚Լուսարարՙ-ը շարունակում է իր առաքելությունը: Կարևոր թերթ էր Արցախի մեջ, կրթամշակութային համակարգը լուսաբանող և այնտեղի ուսուցիչների մասնագիտական հոդվածները՝ կրթական, մեթոդական, աչքի ընկած են ինձ համար: Երբ Արցախում էի, առիթ եմ ունեցել թերթելու, ուրախ եմ, որ շարունակում է այդ առաքելությունը:
– Տասնամյակներ շարունակ կապված լինելով Արցախի հետ՝ բավականին լավ յուրացրել եք արցախյան բարբառը։ Ի՞նչ կմաղթեիք արցախահայությանը նրա իսկ բարբառով։
– Ազերիների լծի տակ բարբառն էր, որ պահեց այս ժողովուրդը: Առաջին տարիներին, երբ գնացի Արցախ, երեխաներն ինձ լավ չէին հասկանում, ես ստիպված բարբառը սովորեցի մինչև իրենք իմ հայերենը սովորելը: Բարբառը մեծ արժեք է, առանց բարբառի կարող էինք ինքնության տեսակի պակասուրդ ուենայինք: Ես ինքս մուսալեռցի եմ, և Մուսա լեռան բարբառը գիտեմ, և դա նպաստեց, որ բարբառը շուտ սովորեմ երևի: Եվ ահագին նմանություններ կան Արցախի և Մուսա լեռան բարբառների միջև որոնք որ գրաբարից են գալիս: Ես սովորեցի ոչ շատ լավ, բայց ամբողջությամբ հասկանալով, մի քիչ էլ ակցենտով խոսելը:
Կմաղթեմ, որ ժողովուրդը չհուսալքվի, չհիասթափվի, որովհետև որտեղ կամք կա, այնտեղ անպայման հաղթանակ կա: Դժվար հանգրվան է, ես տեսնում եմ իմ ընկերներին, հարազատներին, երեխաների ծնողներին, որոնք ունեն կենցաղային մեծ խնդիրներ: Ամեն անգամ Շուշի գնալուց երբ բնակարաններ էի մտնում, տեսնում էի մի տեղ հեռատեսիլ են առել, մի տեղ մի սենյակ են նորոգել, կահավորել, այդ բոլորը տարիների աշխատանքով եղավ, և այդ բոլորը թողնել գալ այստեղ և դժվարությամբ տան վարձ ճարելը, մեծ խնդիր է: Ես գիտեմ կենցաղային և հոգեբանական այդ դժվարությունները: Նպատակս էլ դա է՝ երգի ճամփով երեխեքի հոգու խոցը մեղմել մի քիչ, ինչքան որ կարող եմ: Ուժ, կարողություն, իր տեսակը չկորցնելու վճռականություն եմ մաղթում Արցախի իմ քույրերին և եղբայրներին:
Հի՞նչ ասիմ, մաղթում եմ Արցախի ժողովրդին, որոնց մասին միշտ ըսելիս ըն իլալ կռո ճղուպուր, պահի այդ հատկանիշը, իր տեսակը, բարբառը, որը մեծագույն հարստություն է:
– Ի՞նչ կուզենայիք ավելացնել:
– Ավելացնեմ, որ այս նախաձեռնության առիթը երեխաները տվին: Ինձ գրում էին՝ պարոն, Երևան գալո՞ւ եք այս ամառ: Ես հայտարարություն տվեցի իմ ֆեյսբուքյան էջում՝ իմանալու, թե ով որտեղ է, տեսա, որ մեծ մասը Մասիսում, Աբովյանում, Երևանում են: Այդ օրերին էլ ես Ամերիկայում էի, և այնտեղի Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության Կիլիկյան թեմի Արևելյան Ամերիկայի առաջնորդը՝ Անուշավան արքեպիսկոպոս Դանիելյանը, ինձ ասաց. ՙ Վարանդաՙ-ն ի՞նչ պիտի անես հիմաՙ: Ասացի՝ հայտարարություն եմ տվել: Ասաց՝ տեսա հայտարարությունը դրա համար եմ հարցնում: Ասացի սերտում եմ, եթե գոնե մի 40-50 երեխա լինի, պիտի գնամ, եթե ձևը գտնեմ: Ասաց, այդ պարագային այս տարվա համերգները մենք կհովանավորենք՝ Առաջնորդարանը: Անշուշտ, ամբողջությամբ չէր հերիքի, մի քանի մտերմագույն բարեկամներ, ընկերները իրենք էլ օգնության ձեռք մեկնեցին և իրագործելի դարձավ այս ծրագիրը:
– Շնորհակալություն բոլորին, կարծում ենք այդ քայլը վարակիչ կլինի:
Հարցազրույցը՝ Սվետլանա ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻ